پیوست (ب). نتایج آزمون ناهمسانی واریانس………………………………………………………………………………………………۱۰۷
پیوست (ج). نتایج آزمون پایایی لوین، لین و چو (LLC)………………………………………………………………………….119
پیوست (د). نتایج آزمون F لیمر…………………………………………………………………………………………………………………..۱۲۱
پیوست (ه). نتایج آزمون هاسمن………………………………………………………………………………………………………………….۱۲۵
پیوست (و). نتایج مدل نهایی رگرسیون……………………………………………………………………………………………………….۱۳۷
فهرست جداول، اشکال و نمودارها
شکل (۱-۱) مدل مفهومی تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………….۹
شکل (۲-۱) شمای ارزش مدل اسکاندیا…………………………………………………………………………………………………………۱۹
شکل (۲-۲) طبقه ­بندی اجزای سرمایه فکری………………………………………………………………………………………………..۲۲
شکل (۲-۳) مدل تکنولوژی بروکر………………………………………………………………………………………………………………….۳۲
شکل (۲-۴) مدل مفهومی تحقیق با جزئیات…………………………………………………………………………………………………۵۱
شکل (۳-۱) نمودار قلمرو پژوهش………………………………………………………………………………………………………………….۵۷
جدول (۴-۱) نتایج آمار توصیفی متغیرهای تحقیق………………………………………………………………………………………۷۱
جدول (۴-۲) نتایج آزمون همبستگی پیرسون………………………………………………………………………………………………۷۳
جدول (۴-۳) نتایج آزمون هم­خطی بین متغیرهای مستقل فرضیه ­های اصلی……………………………………………..۷۶
جدول (۴-۴) نتایج آزمون هم­خطی بین متغیرهای مستقل فرضیه ­های فرعی ۷ و ۸ و ۹٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫۷۶
جدول (۴-۵) نتایج آزمون ناهمسانی واریانس­ها…………………………………………………………………………………………….۷۷
جدول (۴-۶) نتایج آزمون خود همبستگی…………………………………………………………………………………………………….۷۸
جدول (۴-۷) نتایج آزمون پایایی لوین، لین و چو…………………………………………………………………………………………۷۹
جدول (۴-۸) نتایج آزمون F لیمر………………………………………………………………………………………………………………….۸۰
جدول (۴-۹) نتایج آزمون هاسمن…………………………………………………………………………………………………………………۸۱
جدول (۴-۱۰) خلاصه­ای از نتایج آزمون­ها و انتخاب مدل نهایی…………………………………………………………………۸۲
جدول (۴-۱۱) نتایج مدل نهایی رگرسیون……………………………………………………………………………………………………۸۴

فصل اول
کلیات پژوهش
۱-۱- مقدمه
اندیشمندان و صاحبنظران برای توصیف عصر کنونی، اصطلاحات گوناگونی مانند عصر فراصنعتی، عصر اطّلاعات، موج سوم یا جامعه دانشی را به کار برده­اند. اصطلاحات و واژگان به کار رفته، تماماً در یک چیز مشترک هستند و آن اهمیت دانش در عصر کنونی است؛ دراکر اندیشمند معروف مدیریت می­گوید: ما در حال وارد شدن به یک جامعه دانشی هستیم که در آن منابع مهم اقتصادی دیگر شامل سرمایه مالی، منابع طبیعی، نیروی کار و … نیستند و منبع اصلی اقتصادی، دانش خواهد بود. قرن ۲۱، قرن دانش محوری است. در عصری که اطّلاعات و دانش اهمیت چندانی پیدا کرده است سرمایه فکری^[۱] به عنوان یک عامل تولید ثروت در مقایسه با سایر دارایی­ های مشهود و فیزیکی، ارجحیت بیشتری پیدا می­ کند (بونتیس، ۱۹۹۸). امروزه برای فراهم نمودن حداکثر شرایط لازم برای دست­یابی به اهداف و استراتژی­ها، سازمان­ها نه تنها باید دارا­یی­های نامشهود خود را شناسایی، اندازه ­گیری و مدیریت کنند بلکه می­بایست همواره سعی کنند تا این گونه دارایی­ ها را به طور مستمر ارتقا و بهبود بخشند. واقعیت این است که سازمان­هایی که نتوانند دارایی­ های دانشی خود را به طور مستمر ارتقا دهند، بقا خود را با خطر از دست دادن و فنای خود، مبادله خواهند کرد. بنابراین انتظار می­رود شرکت­هایی که از سرمایه فکری و انسانی بالاتری برخوردارند، عملکرد مالی آن­ها نیز بالاتر باشد. سرمایه فکری سرمایه­ای فراتر از دارایی­ های فیزیکی و دارا­یی­های مشهود است. امروزه سهم سرمایه فکری به دلیل تولید دانش و اطّلاعات و در نتیجه تولید ثروت در اقتصاد مبتنی بر دانش می ­تواند نقش مهمی در خلق ارزش افزوده و تولید ناخالص داخلی داشته باشد. به همین دلیل در سطح بنگاه­های اقتصادی نیز عملکرد مالی شرکت­ها می ­تواند تحت تأثیر دارایی­ های فکری و سرمایه انسانی قرار گیرد. در سازمان­ها و شرکت­های پیشرو امروزی، سهم دانش نسبت به سایر منابع روز به روز در حال افزایش بوده به طوری که امروزه تداوم فعالیت و سودآوری اکثر سازمان­ها و شرکت­ها وابسته به دانش است. بنابراین هرچقدر سازمان­ها و شرکت­ها به لحاظ دارایی­ های نامشهود^[۲] و سرمایه فکری غنی باشند، بهتر و سریع­تر می­توانند به سطوح بالای رشد و توسعه دست یابند.

به لحاظ واژه شناسی سرمایه در گردش در مقابل عبارت انگلیسی (Working Capital) آورده شده است و در تعبیر انگلیسی آن مترادف (Circulated Capital) است، چون بخشی از سرمایه شرکت را شامل می­ شود که نقشی مشابه خون در رگ­ها را دارد. به طورکلی، سرمایه در گردش به سرمایه ­گذاری شرکت در دارایی­ های کوتاه­مدت از قبیل وجه نقد، اوراق بهادار کوتاه­مدت، حساب­های دریافتنی و موجودی­های کالا اطلاق می­ شود و خالص سرمایه در گردش عبارت است از دارایی­ جاری منهای بدهی جاری.
مدیریت سرمایه در گردش در ارتباط با تصمیمات تأمین مالی و کنترل دارایی­ های جاری واحدهای انتفاعی از یک طرف و تأمین مالی بلندمدت و مخاطرات ناشی از تأمین مالی کوتاه­مدت و بلند­مدت از طرف دیگر، اهمیت موضوع را آشکار می­سازد. ماهیت رشد دارایی­ های کوتاه­مدت از منابع مالی کوتاه­مدت، باید مورد توجه مدیران مالی قرارگیرد تا شرایط لازم برای تحقق اهداف کوتاه­مدت و تداوم فعالیت در بلند­مدت فراهم شود. مدیریت سرمایه در گردش با تأمین مالی و مدیریت دارایی­ های جاری مؤسسات در ارتباط است (نیکومرام و دیگران، ۱۳۸۶).
۱-۲- بیان مسأله
یکی از مهم­ترین چالش­ها و مشکلات سیستم­های حسابداری سنتی، عدم انعکاس ارزش سرمایه ­های فکری در صورت­های مالی و گزارشات واحدهای تجاری است. در حالی که امروزه نقش سرمایه ­های فکری در ایجاد ارزش برای شرکت­ها و واحدهای تجاری بسیار بیشتر از نقشی است که سرمایه ­های مالی در واحدها ایفا می­ کنند. در این میان، حرفه حسابداری و حسابداران نقش مهمی برای یافتن راه­های مؤثر جهت کنترل و اندازه ­گیری و سنجش سرمایه ­های فکری به وسیله مدل­ها و روش­های ارزیابی این سرمایه­ها بر عهده دارند.
روش­های سنتی حسابداری دیگر پاسخگوی نیازهای جامعه پویای امروز نمی­باشند و به منظور بررسی وضعیت هر سازمان در این جامعه باید روش­هایی را به کار برد که منابع نامشهود را نیز در برگیرند، زیرا این منابع نامشهود هستند که باعث ایجاد تفاوت در ارزش بازار و ارزش دفتری می­شوند و امروزه سوق دهنده­های بازار می­باشند (رضایی و همکاران، ۱۳۸۸).
بسیاری از سیستم­های حسابداری فعلی از نقش و اهمیت فزاینده حق مالکیت معنوی و دانش در سازمان­های عصر نوین غافل بوده و از توان سنجش ارزش واقعی دارایی­ ها در محاسباتشان ناتوانند. به عبارت دیگر، صورت­های مالی در تشریح ارزش واقعی شرکت­ها از محدودیت­های بسیاری برخوردار هستند. در جوامع دانش محور کنونی، بازده سرمایه فکری به ­کار گرفته شده بسیار بیشتر از بازده سرمایه ­های مالی به کار گرفته شده، اهمیت یافته است (شمس و خلیلی، ۱۳۹۰). این به آن معناست که در آینده در مقایسه با سرمایه ­های فکری، نقش و اهمیت سرمایه ­های مالی در تعیین قابلیت سودآوری پایدار، کاهش چشم­گیری خواهد یافت. این موضوع موج ایجاد فاصله بین ارزش واقعی شرکت­ها و سازمان­ها به آنچه که در محاسبات حسابداری سنتی اعمال می­گردد، شده است.
سرمایه فکری، موضوع جدیدی است که به لحاظ نظری در چند سالۀ اخیر در سطح جهانی مطرح شده است. اما از آنجایی که منبعی پر ارزش برای کشورها و سازمان­ها به حساب می ­آید، میزان رشد و توسعه آن به سرعت در حال تبدیل شدن به شاخصی در توسعه یافتگی کشورها می­باشد. از سوی دیگر، این منبع نامشهود به عنوان یکی از ارزش­افزاترین منابع شرکت­ها و سرمایه­ای کلیدی در رشد کارآفرینی مطرح شده است. توسعۀ اطّلاعات و پیشرفت سریع فناوری در دهۀ اخیر تحولی عظیم درتمام جنبه­ های زندگی و فعالیت­های بشر ایجاد کرده و باعث حرکت به سمت اقتصاد دانش­محور و منجر به تغییر پارادایم حاکم بر اقتصاد صنعتی شده است. به گونه ­ای که امروزه می­توان شاهد اقتصادی مبتنی بر دانش و اطّلاعات بود که اساس و بنیان آن بر محور دارایی­ های ­نامشهود و سرمایه فکری استوار است. در چنین فضایی سرمایه ­های فکری سازمان­ها بیش از پیش به عنوان مزیت­های رقابتی مورد توجه قرار گرفته است. در حقیقت جهان پس از انقلاب کشاورزی و صنعتی که در آن زمین، سرمایه و نیروی­کار منابع اصلی به حساب می­آمدند شاهد انقلابی اطّلاعاتی است که در آن منابع اصلی بر پایه دانش و اطّلاعات شکل­ گرفته است. در عصر دانش، سرمایه فکری موضوعی با اهمیت می­باشد و با حرکت در هزاره سوم، قدرت فکری ارزشمندتر از قدرت ماهیچه­ای، قدرت مکانیکی و یا حتی قدرت فنی است (مجتهد­زاده، ۱۳۸۲).
شالوده مباحث مدیریت مالی را سرمایه تشکیل می­دهد و می­توان ادعا کرد که همه فعالیت­های تجاری نیازمند سرمایه­اند، سرمایه عبارت است از تمام منابع مالی که مورد مصرف شرکت قرار می­گیرد و در این راستا مدیریت مالی چارچوب روابط بین سرمایه و شرکت را مشخص می­ کند با توجه به جایگاه سرمایه در فرآیندهای سازمانی، مدیریت آن از اهمیت خاصی برخوردار می­باشد. در این میان سرمایه در گردش به طور کلی در همه سازمان­ها و به خصوص در سازمان­های با اندازه کوچک­تر، بخش عظیمی از سرمایه سازمان را به خود اختصاص می­دهد؛ و مدیریت آن بر اساس مکانیزم­ های مدیریت عناصر زنجیره تأمین نیز از اهمیت بسزایی برخوردار است. بین رشد فروش و تأمین مالی دارایی­ های جاری رابطه نزدیک و مستقیم وجود دارد. افزایش در فروش معمولاً باعث افزایش سرمایه ­گذاری در موجودی­ها، حساب­های دریافتنی و احتمالاً وجه نقد می­ شود. کلیه این احتیاجات بایستی تأمین مالی شود و به جهت اینکه تغییرات در موارد ذکر شده سریع می­باشد­ مدیر مالی بایستی از تحولات سرمایه در گردش مؤسسه آگاه باشد (محمّدی، ۱۳۸۶). مدیریت سرمایه در گردش واحد تجاری در شرایط مختلف باید استراتژی­ های مناسبی را برای شرکت انتخاب نماید تا بتواند به نحو کارآمد دارایی­ های جاری و بدهی­های جاری را اداره نماید و تأمین مالی اقتصادی صورت گیرد و بدین طریق بازده شرکت را بالا برده و ثروت سهامداران را حداکثر نماید. به عبارتی ارزش­زایی مدیریت سرمایه در گردش بسیار حائز اهمیت است (رهنمای رودپشتی و کیایی، ۱۳۸۸).
سرمایه در گردش از اقلام مهم دارایی­ های واحدها و بنگاه­های اقتصادی تلقی می­ شود که در تصمیمات مالی نقش قابل توجهی دارد. توسعه کمّی و کیفی فعالیت­های تجاری، توسعه کمّی و کیفی قلمرو مدیریت مالی را به دنبال داشته است و به تبع آن، مدیریت مالی را پیچیده نموده است. تداوم فعالیت بنگاه­های اقتصادی تا میزان زیادی به مدیریت منابع کوتاه­­مدت آن بستگی دارد، زیرا فعالیت­های عملیاتی در یک دوره عادی که معمولاً سالانه است، به شناخت سرمایه در گردش و مدیریت مطلوب آن مربوط می­ شود. به طوری که از این طریق، نتایج مورد انتظار تحقق یابد و امکان تداوم فعالیت در بلند­مدت فراهم شود.
با توجه به نقش خطیر سرمایه فکری و سرمایه در گردش در موفقیت و شکست سازمان­ها، این تحقیق به بررسی تأثیر سرمایه فکری و سرمایه در گردش بر عملکرد مالی شرکت­های تولیدی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران می ­پردازد. برای اندازه ­گیری سرمایه فکری از مدل پالیک یا مدل ضریب ارزش افزوده فکری استفاده می­ کند.
۱-۳- اهمیت و ضرورت انجام تحقییق
اهمیت و ضرورت تحقیق ناشی از اهمیت فزاینده­ای است که این سرمایه کمتر شناخته­شده (سرمایه فکری) در ارزش واقعی شرکت­ها و عملکرد مالی آن­ها و به تبع آن موفقیت و شکست آن­ها در محیط رقابتی و پیچیده امروزی دارد.
سازمان­ها به چهار دسته از دلایل ممکن است سرمایه ­های فکری خود را مورد سنجش قرار دهند که عبارتند از:
۱) بهبود مدیریت داخلی
۲) بهبود گزارش­دهی به خارج سازمان
۳) مبادلات این سرمایه
۴) دلایل قانونی بهبود حسابداری
در این میان شکاف بین ارزش بازار سازمان و ارزش خالص دارایی­ های مشهود که در واقع سهام ناشی از دارایی­ های نامشهود تلقی می­ شود روز به روز بیشتر توجه سرمایه ­گذاران را جلب می­نماید (باس، ۲۰۰۴).
در یک سازمان دانش محور، که در آن دانش بخش بزرگی از ارزش یک محصول و هم­چنین ثروت یک سازمان را تشکیل می­دهد (اسمعیل­زاده مقری و همکاران، ۱۳۸۹)، روش­های سنتی حسابداری، که مبتنی بر دارایی­ های ملموس و نیز اطّلاعات مربوط به عملیات گذشته سازمان هستند برای ارزش­گذاری سرمایه فکری، که بزرگ­­ترین و ارزشمندترین دارایی برای آن­ها است، ناکافی هستند. بنابراین، رویکرد سرمایه فکری برای سازمان­هایی که می­خواهند از ارزش عملکردشان به خوبی آگاهی داشته باشند، جامع­تر است (مدهوشی و اصغرنژاد امیری، ۱۳۸۸).