- احساس ضعف در زندگی از عوامل ایحاد کننده احساس شکست در زندگی است. از حدیثی از امام رضا علیه السلام متوجه می شویم که از اثرات توکل قوی شدن و نیرومند شدن است. ایشان می فرمایند:« مَنْ أَرَادَ أَنْ یَکُونَ أَقْوَى النَّاسِ فَلْیَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ وَ سُئِلَ عَنْ حَدِّ التَّوَکُّلِ مَا هُوَ قَالَ لَا تَخَافُ سِوَاهُ[۴۳۷] « هر کس می خواهد قوی ترین مردم باشد پس باید به خداوند توکل کند.»
- توکل از اثرات مهمی که دارد بی نیازی از انسان های دیگر است. مولای متقیان علی علیه السلام می فرمایند:« مَنْ تَوَکَّلَ عَلَى اللَّهِ غَنِیَ عَنْ عِبَادِه»[۴۳۸] «هرکس به خدا توکل کند از بندگان خداوند بی نیاز می شود.»
۴-۱۳. آثار و پیامدهای یقین
یقین نیز مانند دیگر فضائل اخلاقی دارای آثار فوائد دنیایی می باشد:
- یقین باعث می شود شک و تردید از انسان بر طرف شود .امیر المؤمنین علیه السلام می فرمایند : «الْیَقِینُ یَرْفَعُ الشَّک»[۴۳۹] «یقین ، شک را بر طرف می کند.»
می دانیم که شک و دودلی یکی از حالات روحی آزار دهنده برای انسان است که برطرف شدن آن شخص را به احساس رضایت از زندگی می رساند.
- هر کس می خواهد در دنیا در برابر مشکلات و سختی ها صبور باشد و بتواند ایستادگی کند باید یقین داشته باشد. امام علی علیه السلام می فرمایند: «أَصْلُ الصَّبْرِ حُسْنُ الْیَقِینِ بِاللَّه»[۴۴۰] « اصل و ریشه صبر نیکویی یقین است به خداوند متعال.» آقا جمال خوانساری ذیل این حدیث چنین می نویسند: «… زیرا که این یقین صبر را سهل و آسان میکند زیرا که با وجود آن داند که هر مصیبتى که باو برسد از جانب حق تعالى خیر او در آن بوده و از جانب دیگران حق تعالى تلافى آن را بر وجه احسن خواهد کرد و با وجود این علم صبر چندان دشوار نباشد.»[۴۴۱] لذا با رسیدن به مرتبه یقین تلخی سختی ها برا ی انسان آسان شده و جنبه ای از موفقیت در زندگی دنیوی را برایش به ارمغان می آورد.
- از دیگر اثرات یقین ، رستگاری و نجات است. امیرالمؤمنین علیه السلام در این زمینه می فرمایند: «مَنْ أَیْقَنَ أَفْلَح»[۴۴۲] «کسی که یقین دارد رستگار شده است.»
این روایت شریف رستگاری را به صورت مطلق آورده است که اعم از زستگاری دنیوی و اخروی می باشد. آقا جمال خوانساری نیز به این تصریح می کنند.[۴۴۳]
همچنین آن حضرت در کلامی دیگر می فرمایند: «مَنْ أَیْقَنَ یَنْجُ [یَنْجُو] »[۴۴۴] «یعنی کسی که یقین دارد نجات می یابد.» این روایت نیز نجات را مطلق بیان کرده است که می توانیم رستگاری دنیوی را نیز از آن نتیجه بگیریم.
- یکی دیگر از ثمرات یقین را می توان وفای به عهد و پیمان دانست. زیرا وقتی شخص به خدا و روز قیامت یقین داشته باشد به عهد وپیمان هایی که با خدا و پیامبر و حتی انسان های دیگر دارد وفا می کند . در حدیثی ار امام علی علیه السلام داریم :« مَا غَدَرَ مَنْ أَیْقَنَ بِالْمَرْجِع»[۴۴۵] «پیمان شکنی نکند کسی که یقین به بازگشت دارد.»
- اهل یقین هیچ گاه مأیوس و ناامید نمی شوند چون می دانند خدایی دارند که آن ها را می بیند و همیشه به رحمت او امیدوار می باشند. امیرالمؤمنین علیه السلام چنین فرموده اند:« مَنْ حَسُنَ یَقِینُهُ یَرْج»[۴۴۶] «کسی که یقین او نیکو باشد امیدوار است.» امیدواری و رجا همواره به عنوان یک عامل در کامیابی در زندگی محسوب می شود.
- افرادی که به مرتبه یقین رسیده باشند تلاشگر و کوشا می باشند و از سستی و کاهلی دوری می کنند زیرا خداوند متعال را بینا و ناظر بر اعمال خود می بینند و در مرگ حساب و کتاب آخرت شک نکرده اند. امام علی علیه السلام در این رابطه می فرمایند:« مَنْ یَسْتَیْقِنْ یَعْمَلْ جَاهِدا»[۴۴۷] «کسی که یقین دارد تلاشگرانه کار می کند.»
- مورد غبطه واقع شدن کسانی که به یقین رسیده اند از دیگر اثرات یقین است. مولای متقیان می فرمایند:«الْمَغْبُوطُ مَنْ حَسُنَ یَقِینُه»[۴۴۸] «کسی که یقن او نیکو باشد مورد غبطه و آرزوی دیگران واقع می شود.»
- یقین سبب می شود که فرد نیرومند و قوی گردد و از ضعف و عجز به دور باشد، چنانکه حضرت علی علیه السلام در کلامی گهربار می فرمایند: «کُنْ مُوقِناً تَکُنْ قَوِیّا»[۴۴۹] «یقین داشته باش تا قوی و نیرومند باشی.»
۴-۱۴. آثار و پیامدهای صدق
همانطور که گفته شد، صدق از فضائل بزرگ است که برخی دستاورد ها و تأثیرات آن عبارت است از :
- راستگویی سبب اطمینان و اعتماد می شود و دروغگویی سبب میگردد که افراد به هم اعتماد نداشته باشند و انسان ها برای پیشرفت مادی و معنوی نیار به اعتماد به هم دارند که این اعتماد جز به وسیله راستگویی بدست نمی آید . امام علی علیه السلام می فرمایند: « الْکَذَّابُ وَ الْمَیِّتُ سَوَاءٌ فَإِنَّ فَضِیلَهَ الْحَیِّ عَلَى الْمَیِّتِ الثِّقَهُ بِهِ فَإِذَا لَمْ یُوثَقْ بِکَلَامِهِ بَطَلَتْ حَیَاتُه»[۴۵۰] «دروغگو و مرده برابرند پس بدرستى که مزیّت زنده بر مرده این است که زنده اعتماد به او شایسته است پس هرگاه بر سخن او اعتماد نباشد زندگى او باطل شده است.»
- راستگویی سبب می شود که کارهای انسان به صلاح و درستی ختم شود و از فساد به دور باشد.
امیر المؤمنین علیه السلام: « الصِّدْقُ صَلَاحُ کُلِّ شَیْء »[۴۵۱] «راستى صلاح هر چیزى است و در هر باب کسى که راستى پیش آورد کار او بصلاح آید.»
- انسان راستگو نزد همه گرامی، مورد احترام و ارجمند می باشد.چرا که راستگویی به انسان شخصیت می دهد ودروغگویی باعث رسوایی انسان می شود.
امام علی علیه السلام می فرمایند:« الصَّادِقُ مُکْرَمٌ جَلِیل »[۴۵۲] «انسان راستگو گرامی و بزرگوار است.»
همچنین ایشان در سخنی دیگر می فرمایند: «عَلَیْکَ بِالصِّدْقِ فَمَنْ صَدَقَ فِی أَقْوَالِهِ جَلَّ قَدْرُه »[۴۵۳] «همیشه راستگویی را پیشه کن چرا که آن کس که در سخنان خود راستگو باشد قدر و مقام او در جامعه بالا می رود.»
- با راستگویی و صداقت جوانمردی که از اخلاق انسان های کامل است و در زندگی دنیوی مؤثر است، کامل می گردد. امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند:« بِالصِّدْقِ تَکْمُلُ المروءه »[۴۵۴] «به راستگوئى، مرّوت و مردانگى کامل مىشود.»
- راستگویی سبب می شود که انسان به عهد و پیمان وفا دار باشد. امام علی علیه السلام می فرمایند: « کُنْ صَادِقاً تَکُنْ وَفِیّا »[۴۵۵] «راستگو باش تا با وفا باشی»
- انسان ها در زندگی بسیار می شود که نیاز به اثبات حرف و اعتقاد خود دارند و برای این منظور باید بتوانند ادله و براهین محکم بیاورند و در این صورت احساس رضایت به ایشان دست می دهد.امام علی علیه السلام می فرمایند راستگویی برهان و دلیل را محکم می کند « مَنْ صَدَقَتْ لَهْجَتُهُ قَوِیَتْ حُجَّتُه»[۴۵۶] «هر که زبانش راستگو باشد برهان او قوى و محکم می باشد.»
۴-۱۵. آثار و پیامدهای امانت داری
این اصل مهم اخلاقی پیامد هایی دارد که برخی از این پیامد ها عبارتند از :
- امانت داری موجب جلب رزق و روزی می شود. در حدیثی از رسول اکرم صلی الله علیه وآله چنین داریم :« الأمانهُ تَجْلِبُ الغَناءَ، و الخِیانهُ تَجْلِبُ الفَقرَ»[۴۵۷] «امانتدارى توانگرى مى آورد، و خیانت در امانت نادارى.» همچنین امام علی علیه السلام می فرمایند: « الأمانهُ تَجُرُّ الرِّزقَ ، و الخِیانهُ تَجُرُّ الفَقرَ»[۴۵۸] «امانت داری رزق و روزی را می کشد و جذب می کند و خیانت فقر را.»
- وفور نعمت و عدم ابتلا به قحطی و رفاه و آسایش نیز از اثرات امانت داری است . امام رضا علیه السلام از پدرانشان از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کردند:« لَا تَزَالُ أُمَّتِی بِخَیْرٍ مَا تَحَابُّوا وَ تَهَادَوْا وَ أَدَّوُا الْأَمَانَهَ وَ اجْتَنَبُوا الْحَرَامَ وَ وَقَّرُوا الضَّیْفَ وَ أَقامُوا الصَّلاهَ وَ آتَوُا الزَّکاهَ* فَإِذَا لَمْ یَفْعَلُوا ذَلِکَ ابْتُلُوا بِالْقَحْطِ وَ السِّنِین »[۴۵۹] «پیوسته امت من در طریق صلاح و خیر و رفاه است مادامى که با یکدیگر دوستى مىکنند و به هم تحفه مىفرستند و ارمغان مىدهند و امانت را ادا مىکنند، و از حرام اجتناب و دورى مىنمایند، مهمان را گرامى مىدارند و نماز جماعت را بر پاى مىدارند، و حقوق مالى زکات را مىپردازند، و چنانچه در این امور سستى کنند و انجام ندهند به خشکسالى و گرانى و تنگى معیشت مبتلا مىگردند.»
- امانت سبب پیشرفت علم و دانش و رونق کسب وکار می گردد زیرا افراد دانشمند سعی می کنند در کار خود دقیق باشند و آنچه را که آموخته اند بدون کم و زیاد در اختیار دیگران قرار بدهند امام صادق علیه السلام: ٍ« کُلُّ ذِی صِنَاعَهٍ مُضْطَرٌّ إِلَى ثَلَاثِ خِلَالٍ یَجْتَلِبُ بِهَا الْمَکْسَبَ وَ هُوَ أَنْ یَکُونَ حَاذِقاً بِعَمَلِهِ مُؤَدِّیاً لِلْأَمَانَهِ فِیهِ مُسْتَمِیلًا لِمَنِ اسْتَعْمَلَه » [۴۶۰] «هر صاحب صناعتی لازم است سه صفت داشته باشد که بوسیله آن ها کسب و کار خود را رونق دهد نخست اینکه در کارش ماهر باشد و امانت را در آن ادا کند و نسبت به کسانیکه آن ها را بکار می گیرند معطوف و مهربان باشد.»
- از ثمرات امانت داری همانطور که امام صادق علیه السلام می فرماید: «الأمانهُ غِنىً »[۴۶۱] امانت داری بی نیازی است. و همچنین در توصیه های لقمان نیز آمده است: « یا بُنیَّ ، أدِّ الأمانهَ تَسلَمْ لکَ دُنیاکَ و آخِرتُکَ ، و کُنْ أمینا تَکُنْ غَنیّا»[۴۶۲] «فرزندم! امانت را [به صاحبش ] برگردان تا دنیا و آخرتت سالم بماند، و امانتدار باش تا توانگر باشى. »
- موفقیت دنیایی و سالم ماندن دنیا و آخرت انسان از نتایج امانت داری است. همانطور که در کلام لقمان آمد« امانت را [به صاحبش ]برگردان تا دنیا و آخرتت سالم بماند»
۴-۱۶. آثار و پیامدهای خوف
- از مهمترین اثرات خوف از مقام الهی رسیدن به سعادت دنیا وآخرت است. در روایتی از امام صادق علیه السلام به طور صریح موفقیت دنیایی از نتایج خوف بیان شده است.ایشان می فرمایند: «مِسْکِینٌ ابْنُ آدَمَ لَوْ خَافَ مِنَ النَّارِ کَمَا یَخَافُ مِنَ الْفَقْرِ لِأَمْنِهِمَ جَمِیعاً وَ لَوْ خَافَ اللَّهَ فِی الْبَاطِنِ کَمَا یَخَافُ خَلْقَهُ فِی الظَّاهِرِ لَسَعِدَ فِی الدَّارَیْن »[۴۶۳] «بی چاره فرزند آدم ، … اگر از خدا در دل و نهان می ترسید ، در دو عالم به سعادت می رسید.»
- انسان خائف زندگی سالم و آرامی دارد.امیرالمؤمنین علیه السلام در این زمینه می فرمایند:« مَنْ کَثُرَتْ مَخَافَتُهُ قَلَّتْ آفَتُه »[۴۶۴] «کسی که ترسش زیاد باشد آفتش اندک است. مسلم است که شخصی که در زندگی دچار آفت نشود احساس پیروزی در زندگی اش می کند.»
- ظلم از مواردی است که قبح آن عقلی است و انسان هر دین و آیینی که داشته باشد ظلم را ناپسند می داند و دوست دارد که نه ظلم بکند و نه ظلم ببیند. امام علی علیه السلام باز داشتن از ظلم را از اثرات خوف معرفی کرده اند:« مَنْ خَافَ رَبَّهُ کَفَّ ظُلْمَه »[۴۶۵] «کسی که از پروردگارش بترسد خود را از ستم نگه می دارد.»