پیشگیری واکنشی عام

این پیشگیری که به آن بازدارندگی عام گفته می شود مبتنی بر این فرض است که همه افراد جامعه بزهکار احتمالی هستند و می توان با بهره گرفتن از تهدید بالقوه، تهدید بالفعل به مجازات، حتمیت، قعطیت و سرعت در اجرای کیفر شهروندان را از ارتکاب جرم بازداشت. بنابراین، در پیشگیری واکنشی عام تمامی افراد جامعه مخاطب هستند تا با ایجاد رعب جمعی و عبرت آموزی از بزهکاری جلوگیری شود.

پیشگیری واکنشی عام بر این ایده استوار است که اجرای مجازات در مورد بزهکاران سبب ترس دیگران از ارتکاب جرم و در نتیجه مانع بزهکاری آنها می شود. برای نمونه زندانی کردن یک بزهکار در صورتی که موجب شود بزهکاران احتمالی از ارتکاب بزه منصرف شوند، دارای اثری بازدارنده است و هدف پیشگیری واکنشی عام را تأمین می کند.

این پیشگیری معمولاً مبتنی بر سه محور است:

- تهدید بالقوه به مجازات

- تهدید باالفعل به مجازات

- سرعت در اجرای مجازات

در تهدید بالقوه به مجازات تلاش می شود به بهره گیری از ارعاب ناشی از سلاح کیفر، بزهکاران احتمالی از بزهکاری بازداشته شوند. برای کارآمد بودن این تهدید، معمولاً قانونگذاران از حربه جرم انگاری برای ترساندن افراد مجازات بهره می برند.

تهدید بالفعل به مجازات نیز با اجرای کیفر نسبت به مرتکبین جرم محقق می شود. دیدن صحنه مجازات سبب می شود تا بزهکاران احتمالی از این واقعه عبرت بگیرند و به سراغ بزهکاری نروند.

2- پیشگیری واکنشی خاص

یکی از مهم ترین کارکردهای مجازات باز، سازگار سازی اجتماعی بزهکار است. که با بهره گرفتن از ساز و کارهای کیفری موجبات اصلاح و درمان مجرم را فراهم می آورد. به بیان دیگر، این پیشگیری که به آن بازدارندگی خاص نیز گفته می شود به دنبال دوباره تربیت کردن بزهکار از طریق تنبیه کردن اوست. در پیشگیری واکنشی خاص هدف این است که با اجرای برنامه ها و ابتکارات اصلاحی – درمانی بزهکار را دوباره اجتماعی کرده تا دیگر در ورطه بزهکاری نیفتد. براساس این دیدگاه جهت گیری کلی مجازات، از جنبه تنبیهی صرف، به جنبه درمانی تغییر می کند و نوع آسیب های شخصیتی بزهکار معیار اصلی واکنش عدالت کیفری به جرم می شود و سخن از پاسخ های فردی شده یا به طور کلی عدالت کیفری شخصی شده به میان می آید. این پیشگیری یک پیشگیری واکنشی مجرم مدار است زیرا با معاینه فرد بزهکار، شناسایی ریشه بزهکاری وی و گزینش روش های مناسب اصلاحی – درمانی درصدد پیشگیری از بزهکاری دوباره اوست. از این رو است که این پیشگیری در گستره جرم شناسی بالینی قرار می گیرد. آموزه دفاع اجتماعی نوین نیز بر این باور است که حمایت از جامعه باید از طریق باز سازگارسازی اجتماعی بزهکار تحقق یابد.

ب: پیشگیری کنشی یا غیرکیفری

پیشگیری کنشی مجموعه تدابیر و اقدامات غیرکیفری است که پیش از ارتکاب بزه با مداخله در فرایند فعلیت یافتن جرم و وضعیت پیش جنایی در صدد جلوگیری از بزهکاری است. این پیشگیری از نظر ذاتی اقدامی پیشینی است و به دو گونه پیشگیری موقعیت مدار و پیشگیری اجتماعی تقسیم می شود.

1- پیشگیری موقعیت مدار

این پیشگری در برگیرنده مجموعه تدابیر و اقدامات غیرکیفری است که از طریق از بین بردن یا کاهش فرصت های مناسب برای وقوع جرم و نامناسب جلوه دادن شرایط و موقعیت پیش جنایی از ارتکاب بزه جلوگیری می کنند. به دیگر سخن، تدابیر و اقدامات موقعیت مدار با مداخله در اوضاع و احوال پیش ارتکاب جرم، وقوع بزه را برای بزهکاران احتمالی نامناسب و زیان آور نشان می دهند.

پیشگیری موقعیت مدار با تسلط بر محیط و شرایط پیرامون جرم در صدد آن است از طریق کاهش جذابیت آماج و جاذبه زدایی از آن، فزونی خطر شناسایی، احتمال دستگیری بزهکار و به طور کلی نامناسب جلوه دادن وضعیت پیش جنایی آمار جرائم را مهار کند. از این رو این پیشگیری را فرصت محور، آماج مدار و بزه دیده مدار گویند چرا که با دخالت در فرصت های پیش از بزهکاری، حمایت از آماج ها و بزه دیدگان احتمالی از رخ دادن جرم جلوگیری می کند.

پیشگیری موقعیت مدار ایجاد تغییر در اوضاع و احوال ویژه ای را که انسان متعارف ممکن است در آن شرایط مرتکب جرم شود مدنظر قرار می دهد. این تغییر می تواند از طریق دشوار کردن، خطرناک ساختن و بالا بردن هزینه ارتکاب جرم صورت گیرد.

پیشگیری مزبور با به کارگیری اقدامات و روش هایی که در برگیرنده مدیریت و طراحی محیط، نشانه رفتن شکل ویژه ای از جرم و افزایش خطرات ناشی از اقدام به ارتکاب جرم است، از این اندیشه سرچشمه می گیرد که همه انسان ها حسابگر و منطقی هستند و بدون حسابگری به ارتکاب عملی نمی پردازند از این رو، با بهره گیری از پیشگیری موقعیت مدار از طریق افزایش هزینه های ارتکاب بزه و کاهش سود ناشی از آن می توان از وقوع آن جلوگیری کرد.

- آقایی، حسین، پیشگیری عمومی از بزهکاری مانعی برای جرم زدایی، ص 163.

- نجفی ابرندآبادی، علی حسین و هاشم بیگی، حمید، دانشنامه جرم شناسی، ص 132.

- بولک، برنار، کیفرشناسی، ص 33.

- بولک، برنار، پیشین، ص 33.

- نجفی ابرندآبادی، علی حسین، پیشگیری از بزهکاری و پلیس محلی، ص 140.

- صفاری، علی، مبانی نظری پیشگیری وضعی، ص 292.

- نجفی ابرندآبادی، علی حسین، تقریرات جرم شناسی،  ص 57.