معنی بیت: با وجود اینکه این پادشاه نوزاد (ممدوح) در گهواره است، اما عظمت و مقام او از آسمان و ستاره زحل فراتر رفته است.
۴۸)ای بسا رخنه که از میلاد عمر افزای او در لوای ایلک و قدر قدرخان آمدست
ایلک: احمد بن علی ملقّب به شمس‌الدوله نصر بن علی از خانان ترکستان، خواهرزاده و جانشین بغراخان. وی بعد از برادر به سلطنت نشست و چندی بعد بخارا را از دست عبدالملک دوم سامانی گرفت و دولت سامانی را منقرض نمود. ایلک خان با منتصر سامانی جنگ کرد و او را شکست داد، با سلطان محمود غزنوی نیز بر سر تقسیم ممالک سامانی جنگ کرد، عاقبت مقرر شد ماوراءالنهر از آن او باشد. ایلک که ظاهراً به معنی نخست و اول آمده است بعدها یک چند، لقب اعقاب شمس‌الدوله و نصر بن علی بوده است. ملوک ایلک خانیان یا ملوک خانیه ترکستان یا آل افراسیاب، به همین نام معروف بوده اند (تعلیقات دیوان مجیر).
قدرخان: قدرخان پادشاه ختن است که با ایلک خان به جنگ یمین‌الدوله رفته و شکست خورده است (همان).
در بیت اغراق و مبالغه وجود دارد و بین قدر و قدر (به فتح اول و دوم) نوعی جناس (ناقص) وجود دارد.
معنی بیت: چه بسیار سوراخها و شکافهایی که با تولد عمرافزا و حیات بخش پادشاه (ممدوح) در درفش و پرچم لشکریان ایلک خان و قدرخان، به وجود آمده است (یعنی درفش آنها از ترس تولد پادشاه پاره گشته است).
۴۹)هست در بستان دولت سدره و طوبی ملک گرچه باغ روح را چون شاخ ریحان آمدست
بستان دولت: اضافه استعاری
سدره: قصیده‌ی ۲، بیت ۳۱.
طوبی: قصیده‌ی ۳، بیت ۳۵.
باغ روح: کنایه از شادی روان.
ریحان: مطلق گل است و جمع آن ریاحین می‌شود (۲۳).
دولت (بالفتح) گردش زمانه به نیکی و ظفر و اقبال و مال و چیزی که دست بدست بگردد و مال و ظفر را دولت به همین سبب گویند که به نوبت به یکدیگر می‌رسد و دست بدست می‌گردد.
و بالضم نوبت و غنیمت و غلبه در جنگ، و در صراح نوشته که دولت بالفتح و بالضم، رسیدن مال و ظفر به سوی کسی (غیاث).
بین بستان، باغ، شاخ و ریحان و نیز بین سدره و طوبی تناسب وجود دارد (مراعات النظیر).
معنی بیت: اگر پادشاه (ممدوح) برای گلستان روح مانند شاخه‌ی گل آفریده شده است (مایه ی طراوت روح و روان است)، با وجود این در بستان سرای اقبال و ظفر مانند درخت سدره المنتهی (در آسمان هفتم) و درخت طوبی است که همه از نعمت و بخشش و مواهب و سایه‌ی او بهره مند شده‌اند.
منابع قصیده ۱۱
۱-خزائلی، محمد، شرح گلستان، انتشارات جاویدان، چاپخانه علمی، چاپ نهم، ۱۳۷۵، ص ۲۵۲.
۲-خاقانی شروانی، افضل الدین بدیل بن علی نجار، دیوان، دکتر ضیاء الدین سجادی، انتشارات زوار، چاپ مهدی، چاپ پنجم، ۱۳۷۴، ص ۱۵۳.
۳-خطیب رهبر، خلیل، دیوان غزلیات حافظ، انتشارات صفی علیشاه، چاپ بیست و دوم ۱۳۷۸، ص ۱۹۷
۴-شرح گلستان، همان مأخذ، ص ۴۵۰
۵-معدن کن، معصومه، بزم دیرینه عروس (شرح پانزده قصیده از دیوان خاقانی) مرکز نشر دانشگاهی ، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۲، ص ۱۹۲
۶-زرین کوب، عبدالحسین، دیدار با کعبه جان (شرح قصیده‌ی ترسائیه)، انتشارات سخن، چاپ مهارت، چاپ دوم، ۱۳۷۹، ص ۷۰
۷-همان، ص ۶۴
۸-خزائلی، محمد، اعلام قرآن، موسسه انتشارات امیرکبیر، چاپخانه موسوی، چاپ سوم، تهران، ۲۵۳۵ شاهنشاهی، ص ۹۶
۹-همان
۱۰-دیوان خاقانی، همان مأخذ، ص ۳۰۲
۱۱-بیرونی، ابوریحان، التفهیم لاوائل صناعه التنجیم، مصحح جلال الدین همایی، انجمن آثار ملی، تهران، چاپ دوم، بدون تاریخ
۱۲-کزازی، میرجلال الدین، رخسار صبح، کتاب ماد (وابسته به نشر مرکز)، چاپ سوم، چاپ سعدی، ۱۳۷۴، ص ۱۴۴
۱۳-رستگار فسایی، منصور، فرهنگ نامهای شاهنامه، جلد ۱، مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران ۱۳۶۹، ص ۵۲۸.
۱۴-همان، جلد ۲، ص ۱۰۵۷
۱۵-دیوان خاقانی، همان مأخذ، ص ۴۴۶.
۱۶-اعلام قرآن، ص ۳۲۶
۱۷-امامی هروی، دیوان کامل اشعار، به کوشش همایون شهیدی، انتشارات علمی، تهران ۱۳۴۳، ص۷۸.
۱۸-رخسار صبح، ص ۴۸۵
۱۹-شرح گلستان، ص ۲۲۴
۲۰-دیوان خاقانی، همان مأخذ، ص ۱۵۳.
۲۱-حافظ، خواجه شمس الدین محمد، دیوان (جلد اول) غزلیات، به تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری، انتشارات خوارزمی، چاپ شرکت افست، چاپ دوم، تهران ۱۳۶۲، ص ۱۲۶.
۲۲-معدن کن، معصومه، نگاهی به دنیای خاقانی، جلد اول، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ محمد امین، چاپ اول، ۱۳۷۵، ص ۱۲۰
۲۳-شرح گلستان، همان مأخذ، ص ۱۵۵
آه آه آآ
وزن قصیده:
فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلان
بحر:
رمل مثمن مخبون مقصور
تشبیب و تغزل این غزل درباره عید فطر و بهار سروده شده و شاعر سپس به مدح اتابک پهلوان ایلدگز می‌پردازد و او را پادشاهی عادل و قدر قدرت می شمارد و او را از همه شاهان و شاهزادگان برتر می‌نهد و در بیت آخر او را به عدالت دعوت می کند.
۱)روز بس خرم و موسوم ز همه خوبترست عید فطرست که عالم همه پر زیب و فرست
موسم: هنگام، وقت، زمان، هنگام اجتماع حاجیان برای حج، جمع مواسم (فرهنگ معین)
بین روز، عید و فطر مراعات النظیر وجود دارد.
معنی بیت: روز بسیار شادی بخش و وقت از همه زمان زیباتر است. جشن گشودن روزه است که جهان اینچنین آراسته و زینت یافته است.
۲)باز در مهد شرف کوکبه عید رسید موکب عشرت و شادی و طرب بر اثرست
مهد شرف: اضافه اقترانی
