رایانههای نسل پنجم (۱۹۹۰-۲۰۰۰)
در رایانههای نسل پنجم اندازهی تراشهها خیلی کوچکتر شد و از پردازندههای با تراکم خیلی زیاد در آنها استفاده گردید (صادقی، ۱۳۸۹، ص ۲۰).
رایانههای نسل ششم (از ۲۰۰۰ میلادی به بعد)
به وجود آمدن رایانههایی هوشمند که قدرت استدلال و تصمیمگیری دارند (همان، ص ۲۴).
۲-۲-۳٫ تاریخچه کاربرد فناوری اطلاعات در کتابخانهها
فتاحی (۱۳۷۷، ص ۴۳) تاریخ استفاده از رایانه در کتابخانهها و مراکز اطلاعرسانی را به چند دورهی نسبتاً مشخص تقسیم کرده است:
در دههی ۱۹۴۰ نخستین روش های نیمه ماشینی ذخیره و بازیابی اطلاعات با بهره گرفتن از نظام
برگهای لبه منگنه مورد توجه قرار گرفت. این نظام درواقع پیش درآمد نظامهای رایانه ای دههی ۱۹۶۰ بود. در دههی ۱۹۸۰ شاهد گسترش نظامهای پیوسته، چه از نظر تنوع، ایجاد نرم افزارهای آماده، تجهیزات چاپ و نمایش اطلاعات و چه از نظر نفوذ و کاربرد این نظامها در کشورهای در حال رشد بودیم. دههی ۱۹۹۰، دههی رشد اینترنت به حساب میآید و کتابخانهها نیز از این پدیدهی حاصل از فناوری جدید رایانه ای در کارهای خود استفاده کردهاند.
حیاتی (۱۳۸۰، ص ۱۸۱) اینگونه مینویسد که در دههی ۱۹۶۰، دورانی که قوانین کتابداری، به خصوص قواعد فهرست نویسی، مرزهای ملی را در نوردیده بود و کتابداران به برپایی همایشهای
بین المللی، مانند همایش پاریس مبادرت میکردند، درخت فناوری جدیدی به نام فناوری رایانه ای در حال به بار نشستن بود. فناوری رایانه ای با وجود اینکه فعالیتهای کتابداری را نشانه نگرفته بود، اما از ویژگیهایی مانند حجم انباشت و سرعت زیاد برخوردار بود. علاوه بر این، فناوری جدید، به خاطر مبانی علمیای که در طراحی آن در نظر گرفته شده بود، از خصوصیت قاعدهپذیری برخوردار بود. چنین خصوصیاتی مطلوب کتابخانهها و کتابداران، بهخصوص در بخش خدمات فنی بود، که با آمادهسازی حجم زیادی از اطلاعات کتابشناختی رو به رو شده بودند. علاوه بر این، سازماندهی و بازیابی اطلاعات انباشته شده، دقت و سرعت زیادی را میطلبید. کتابخانهها برای حل چنین مشکلی به سراغ فناوریهای
رایانه ای رفتند.
صمیعی (۱۳۸۲، ص ۱۴۹) نوشت که در دههی ۱۹۷۰ ریزرایانهها ساخته شد و به کتابخانهها راه یافت. در دههی ۱۹۸۰، علم اطلاعرسانی پیشرفت زیادی کرد، بهگونهای که نظامهای پیچیدهی ذخیره و بازیابی اطلاعات در عمل به کار گرفته شد و استفاده از نظامهای دیجیتالی برای فهرستنویسی و
روش های جدیدی جهت اشتراک رکوردهای کتابشناختی منابع به وجود آمد.
صنیعی (۱۳۷۹، ص ۲) عقیده دارد که دههی ۱۹۹۰ - ۲۰۰۰ نقطهی عطفی در ابداع روش های جدید اطلاعرسانی است. تولید اطلاعات جدید؛ امکان انتقال اطلاعات تولید شده بر روی رایانهها در مدت زمانی کوتاه؛ توسعهی شبکه های ارتباطی اینترنت و اینترانت در تمامی کشورها؛ پیشرفت نرمافزارها و سختافزارهای رایانه ای؛ ایجاد امکانات چندرسانهای جهت انتقال همزمان صوت، تصویر، فیلم و مانند آن؛ همه و همه موجب بروز انقلابی در عرصهی اطلاعرسانی شد. این مسیر روز به روز در حال تحول و پیشرفت است. بررسی تاریخچه ورود فناوریهای نوین به کتابخانهها نشان میدهد که اوج شکوفایی نفوذ و بهرهگیری از فناوری اطلاعات، از دههی ۱۹۹۰ به بعد است، که آثار و نتایج آن در کتابخانهها قابل مشاهده است.
۲-۲-۴٫ مزایای فناوریهای اطلاعاتی
بهجتی (۱۳۸۶، ص ۱۴) و سن (۱۳۸۶، ص ۴۸)، ۴ مزیت را برای فناوری اطلاعات برشمردهاند:
-
- سرعت
امروزه به کمک فناوری اطلاعات میتوانیم محاسبات طولانی را که قبلاً به سالها وقت نیاز داشت در کسری از ثانیه و همچنین برخی از عملیاتی را که قبلاً به دلیل زمانگیر بودن از انجام آنها صرفنظر میکردیم با سرعت و در زمانی اندک انجام دهیم. امروزه ما با فشردن چند کلید
میتوانیم از آخرین اطلاعات موجود بهره ببریم. همهی اینها مدیون ویژگی “سرعت” فناوری اطلاعات است.
-
- ثبات و پایداری
تکرار یک عملیات به دفعات، معمولاً از سوی انسان با خطا و دشواری همراه است. این در حالی است که رایانهها میتوانند مجموعهای از عملیات را میلیونها بار بدون کوچکترین خطایی انجام دهند و به عبارت دیگر در تکرار عملیات به صورت پایدار، بر هر وسیله دیگری برتری دارند.
-
- دقت
انجام فرآیندهای تکراری حتی با سرعتی بالا بدون وجود دقت لازم بیفایده است. رایانهها قادرند عملیات تکراری را به دفعات و با سرعتی بالا همراه با دقت انجام دهند.
-
- قابلیت اطمینان
وقتی قرار است مجموعهای از عملیات با سرعت، دقت و پایداری به انجام برسد، باید نتیجهی آن قابل اعتماد باشد و به عبارت دیگر از صحت و سقم آن مطمئن باشیم. عموماً رایانهها و شبکه
های اطلاعاتی قابل اعتمادند و از این لحاظ میتوان روی آنها حساب کرد.
جعفرنژاد قمی و عباس نژاد (۱۳۸۷، ص ۱۴) نیز ذخیرهی حجم زیادی از اطلاعات، ارائه
خدمات تمام وقت، انجام کار از راه دور، و کاهش هزینه های سیستم یا سازمان را از مزایای فناوری اطلاعات میدانند.
۲-۲-۵٫ انواع فناوریهای اطلاعاتی موجود در کتابخانهها
با توجه به این امر که فناوری اطلاعات پهنهی وسیعی را شامل میشود، منظور از فناوری اطلاعات در پژوهش حاضر رایانهها، اینترانت، اینترنت، نرمافزارهای کتابخانهای، وبسایتهای کتابخانهها،
منابع الکترونیکی، و امثال اینها میباشد. در زیر توضیحات مربوط به هر یک از این موارد آورده شده است:
۲-۲-۵-۱٫ رایانهها
فناوری اطلاعات بر ذخیره و بازیابی اطلاعات به ویژه بر رسانه ها و محملهای ذخیره و بازیابی اطلاعات، تأثیر گذاشته است؛ بدین معنا که در طول تاریخ با اختراع خط، کاغذ و چاپ با حروف فلزی متحرک، ماشینهای چاپ، و میکروفیلم و میکروفیش، رسانه های ذخیره و بازیابی تحول یافتند. ولی با ورود رایانه در عرصهی رسانه ها و اطلاعرسانی تحول و تغییر عظیمی در رسانه ها به وجود آمد. با ورود رایانه و به کارگیری انواع زبانهای رایانه ای و برنامههای عامل، قدرت ذخیره و بازیابی رسانه افزایش یافت و در واقع انسان توانست تا حدودی خود را با پدیدهی انفجار اطلاعات هماهنگ سازد. با ورود فناوریهایی مانند رایانه به کتابخانهها فرآیندهایی مانند نشر الکترونیکی، نشر رومیزی، مجلات الکترونیکی و موارد مشابه نیز مطرح میشود (مزینانی، ۱۳۸۶، ص ۲۷۸). این فناوری نوین تأثیر قابل توجهی بر کتابخانهها گذاشته و کاربردهای زیادی در کتابخانهها دارد که در ادامه به آنها اشاره خواهد شد.
۲-۲-۵-۲٫ اینترنت
وزارت دفاع آمریکا، شبکهای به نام اینترنت را برای امور تحقیقاتی خود تأسیس کرد. اینترنت که از آن به عنوان شبکهی شبکه ها یا شبکهی بین المللی اطلاعرسانی یاد میشود یکی از نمونه های
بزرگراههای اطلاعاتی در سطح جهان است. شبکهی اینترنت در حال حاضر یکی از مهمّترین و
غنیترین منابع اطلاعاتی برای کاربران کتابخانه محسوب میشود. وجود هزاران مگابایت اطلاعات اعم از تصویر، متن، کتاب، مجله های الکترونیکی، دیسکهای نوری، فهرستهای رایانه ای کتابخانه، آرشیوها، پایگاه داده ها و غیره، این شبکه را به صورت کتابخانهی الکترونیکی یا مجازی بزرگی درآورده است. بدون شک آشنایی کتابداران و اطلاعرسانان با این شبکه برای دستیابی به اطلاعات امری ضروری است (مزینانی، ۱۳۸۶، ص ۳۱۶). یکی از اهداف اینترنت، ایجاد پیوندهایی میان کتابخانهها با بهره گرفتن از آخرین فناوریهای اطلاعات، برای تسهیل اشتراک منابع؛ قادر ساختن بهرهگیران کتابخانهها به دسترسی به منابع کتابخانهای از نقاط دوردست؛ و ارائه کارگاههای آموزشی، گردهماییها و جلسات گفتوگو برای پرداختن به موضوعات خاص میباشد. با بهره گرفتن از شبکهی جهانی اینترنت و دسترسی به سایتهای علمی، دستیابی به انواع بانکهای اطلاعاتی ملی و بین المللی، و استفاده از تمام متن نشریات داخلی و خارجی امکان پذیر گشته است. شبکهی اینترنت سبب ایجاد دگرگونی و تغییراتی ساختاری در چگونگی خدمات اطلاعرسانی کتابخانهها و مراکز اطلاعرسانی به ویژه در زمینه های تولید، ذخیره، سازماندهی و بازیابی اطلاعات؛ مدیریت اطلاعات و اشاعهی اطلاعات گردیده است
(نوروزی، امانی، و اسفندیاری مقدم، ۱۳۸۸، ص ۱۰۲). اینترنت امکان دستیابی به سوابق کتابشناختی میلیونها کتاب و مجله در سراسر جهان را فراهم میسازد.
۲-۲-۵-۳٫ اینترانت
اینترانت، یک شبکهی رایانه ای خصوصی درون یک سازمان است که امکان دسترسی به آن تنها برای افرادی مجاز وجود دارد (کاری و استنسیک[۲۳]، ۲۰۰۰، ص ۲۵۰). هستهی اصلی اینترانت، سیستم وب است، با این تفاوت که اینترانت امکان ایجاد محدودیت داخلی و توان کنترلی بیشتری را فراهم میآورد. اینترانت خود تاریخچهای جداگانه ندارد، چرا که یکی از دستاوردهای اینترنت به شمار میرود. در واقع چند سالی پس از آنکه اینترنت پا به عرصهی جهانی گذاشت و عصر اطلاعات را به واقعیت نزدیک کرد اینترانت و اکسترانت نیز در این پهنه ظاهر شدند. در ایران کاربرد اینترانت از اواسط سال ۱۳۷۴ شروع شد (محمداسماعیل و نوری، ۱۳۸۶، ص ۱۰). در کتابخانهها، اینترانت میتواند شماری از خدمات را تسهیل کند. با به کارگیری اینترانتها میتوان اطلاعات را به صورت الکترونیکی به اشتراک گذاشت. کتابداران میتوانند با بهره گرفتن از اینترانت به ایجاد ارتباط مؤثر درون سازمانی و همچنین آرشیو نمودن اطلاعات مهم بپردازند. با توجه به حجم منابع اطلاعاتی موجود در سازمانها کارمندان نیاز دارند که به اطلاعات مختلفی همانند تغییر سیاستها و خط مشیها، اطلاعیهها، بخشنامهها، دستنامههای آموزشی، اطلاعات تخصصی، نشریات عمومی و تخصصی و اخبار پیش از کهنه شدن اطلاعات دسترسی داشته باشند. کتابخانهها میتوانند با توجه به قابلیت امکانات چندرسانهای، برخی از این اطلاعات را به صورت پیوسته بر روی شبکهی اینترانت ارائه نمایند، که باعث میشود حجم منابع اطلاعاتی موجود با کمترین هزینه و تلاش و در کوتاهترین زمان، در دسترس کارکنان سازمان قرار گیرد (عبدالمجید، ۱۳۸۵). همکاری و مشارکت در بین کتابداران و کاربران، ارائه خدمات الکترونیکی، اشاعهی اطلاعات گزینشی به کاربران، کمک به خدمات مرجع مجازی، و روزآمد
نگهداشتن وبسایت کتابخانهها برخی از موارد استفاده از اینترانت در کتابخانه هستند