امّا
ما را از آزمایش­آتش هراسی نیست
ما بارش باران کینه را
با چترهای ساده عریانی
احساس کرده ایم . (همان:۳۷۴)
درشعرفوق شاعر،بین واژگان: نمرود، هیمه، آزمایش ،آتش و باران و بارش ،چتر ، تناسب ایجاد کرده است .

در مسیر باد
بادبان کشتی او در مسیر باد
مقصدش هر جا که باداباد
بادبان را ناخدا باد است
لیک او را هم خدا
هم ناخدا / باد است . (همان : ۳۷۵)
تناسب در واژگان: کشتی، بادبان، باد، ناخدا
خفاش های وحشی دشمن/ حتی ز نور روزانه بیزارند. باید تمام پنجره ها را با پرده های کور بپوشانیم
تناسب در واژگان:خفاش، نور، کور (همان: ۳۸۴)
تناسب در واژگان: هوا، ناحیه بارانی، آتشفشان، گدازه، دود)
دلم قلمرو جغرافیای ویرانی است هوای ناحیه­ی ما همیشه بارانی است
مهار عقده ی آتشفشان خاموشم گدازه های دلم دردهای پنهانی است
(همان:۳۹۳)
تناسب در واژگان: نسیم ، برگ ، لرزان
گر نسیمی زسوی دوست رسد باغی از برگ های لرزانند (همان :۴۰۳)
تناسب در واژگان : بذر، مزرعه، فشاندن
تا باغ جنون ثمر دهد باز در مزرعه بذر جان فشاندند
(همان : ۴۰۴)
تناسب در واژگان تلاطم، طوفان، دریا
فریاد تو تلاطم یک طوفان آرامشت تلاوت یک دریاست
(همان : ۴۰۷)
تناسب در واژگان ، : باران ، طراوت ، رویش
نام تو رخصت رویش است و طراوت زین سبب برگ و باران تو را می شناسند
(همان: ۴۰۸)
تناسب در واژگان: رهگذر، سایه ، آسودن ، آفتاب
چون رهگذری خسته که می آساید آسایش آفتاب در سایه توست
(همان: ۴۱۵)
تضاد :
تضاد در واژگان آبشار تواضع ≠ غرور
فواره ای از نور بکارید
قلبی از آیینه، دلی از دریا
و گردنی بلند/ از آبشار تواضع / یا از غرور محض بسازید
(امین پور، ۱۳۸۷: ۳۷۷)
آب ≠آتش
تا راز عشق ما به تمامی بیان شود با آب دیده آتش دل ائتلاف کرد (همان: ۳۹۱)
باران≠ آفتاب
گاه پیدا و گاه پنهانند بازی آفتاب و بارانند (همان : ۴۳۳ )
آرامش ≠ طوفا ن
فریاد تو تلاطم یک طوفان آرامشت تلاوت یک دریاست
(همان:۴۰۷)
دریای دلت ساحل اطمینان بود آرامش تو طعنه به طوفان می زد
(همان: ۴۳۳ )
صبح ≠ شب
شب را به فراسوی زمین رانده به چشم صبحی که نفس نفس زنان می آید
(همان: ۴۴۹)
۴ -۲ -۳ – لحن و آهنگ حماسی
یکی از ویژگی های دیگر شعر امین پور، تنوع لحن در تصاویر و واژگان شعری اوست. در شعر این دوره شاعر لحن غمگینانه، سوگوارانه، لحن توأم با گله و شکایت و لحنی همراه با صفا و صمیمیت مشاهده می شود که شاعر تنوّع لحن ها را در خدمت روح حماسی شعرش قرار می دهد. به طوری که در عین حماسی بودن در زیر ساخت آن نوعی غم و شکایت ، صفا و صمیمیّت دیده می شود.

در ذیل برای هر یک از لحن های موجود در شعر وی،نمو نه هایی ذکر خواهد شد .

۴ -۲ – ۳ -۱ – لحن غمگینانه و سوگوارانه
گرفته تر ز خزان دلم خزانی نیست ستاره بارتر از چشمم آسمانی نیست
به حجم تنگدلی های آفتابی من مدار حوصله هیچ کهکشانی نیست
(امین پور، ۱۳۸۷: ۳۴۷)
بر دل خون من دمی دیده نظر نمی کند بر لب خشک من نمی­دیده­ی تر نمی کند
سوخت ز عشقش این جگر،نیست مرا زخود خبر آهن و آتشم دگر هیچ اثر نمی کند
گرده باد زین من کینه خصم دین من سینه ی ­­آهنین من فکر سپر نمی کند
(همان: ۳۹۹)
امشب سر مهربان نخلی خم شد مهتاب گرفت، شهر در ماتم شد
در خانه ی دور، بیوه ای شیون کرد همبازی کودک یتیمی غم شد

کاربرد اصلی فرهنگ در دو زمینه است. در یک زمینه، فرهنگ در گسترده‌ترین معنی می‌تواند به فرآورده‌های تمدنی پیچیده و پیشرفته اشاره داشته باشد که چنین معنایی به مواردی مانند ادبیات، هنر و فلسفه، دانش و فن شناسی بازمی‌گردد و آشنایی و برخورداری از ظرافت‌های زندگی و قدرشناسی و خشنودی برگرفتن از آن‌ ها را نمایان می‌سازد. ازاین‌رو فرهنگ در این معنی به فرهیختگی انسان اشاره دارد و آموختگی‌های وی را نشان می‌دهد. فرهنگ در این معنا همان Education یا Civilization می‌باشد. در زمینه دیگر، فرهنگ از سوی مردم شناسان و دیگر کسانی که انسان را بررسی می‌کنند به کار می‌روند و در این معنی به آفریده‌های اندیشه، عادات و اشیا مادی اشاره دارد که در پی انباشت آن‌ ها سازگاری پیچیده‌ای بین انسان و محیط طبیعی وی پدید می‌آید، که در این معنا فرهنگ همان Culture است. به سخن دیگر فرهنگ به کلیتی پیچیده از اندیشه‌ها و چیزها اشاره دارد که انسان در تجربه گذشته خود پدید آورده است و همه باورها، ارزش‌ها، آرمان‌ها، هنرها و فنون و آداب جامعه را در برمی‌گیرد و ساخت و کیفیت کاری را نمایان می‌سازد. فرهنگ برای جامعه انسانی همان حکمی را دارد که شخصیت برای فرد انسان دارد (فیض پور و همکاران، ۱۳۸۹).

فرهنگ عامل مهمی است که تعیین‌کننده دیدگاه‌ها و اقدام‌های مدیریتی است و بر عملکرد مدیریت اثر می‌گذارد. آشنایی با ویژگی‌های سایر فرهنگ‌ها و پاسخگویی به این پرسش که فرهنگ چرا و چگونه بر رفتار اثر می‌گذارد، از اساسی‌ترین مسائلی است که مدیریت شرکت‌ها و سازمان‌ها با آن مواجه‌اند. اساساً فرهنگ عامل تعیین‌کننده رفتار و ابزاری لازم برای درک فراگیر مدیریت است. به‌طورکلی فرهنگ به نوع درک انسان از جهانی که در آن زندگی می‌کند اشاره دارد. رونن (Ronen) معتقد است فرهنگ معرف دیدگاه‌ها و رفتار است. به‌عبارت‌دیگر، فرهنگ بیانگر روش مشترک بودن، ارزیابی کردن و انجام دادن است که از یک نسل به نسل دیگر منتقل می‌شود. فرهنگ دربرگیرنده مفهومی اخلاقی است و مشخص می‌سازد که برای هر گروه چه چیز درست یا نادرست است. فرهنگ، عامل مشترک در مورد همه اعضای یک گروه است و بنیان اساسی زندگی اجتماعی و گروهی به شمار می‌آید. به گفته هافستد (Hofstede) اساس فرهنگ، برنامه‌ریزی فکری جمعی است. درواقع فرهنگ در میان اعضای یک منطقه، جامعه یا گروه مشترک است و وجه افتراق آن‌ ها با اعضای دیگر مناطق، گروه‌ها و ملت‌ها شمرده می‌شود (ایران زاده،۱۳۷۷).

تعریف فرهنگ
هر جامعه‌ای بوسیله فرهنگ خاصی تعریف و پایه‌ریزی می‌شود. فرهنگ مهم است زیرا هر اقدامی بدون آگاهی از نیروهای فرهنگی ممکن است پیامدهای پیش‌بینی‌نشده و ناخواسته‌ای داشته باشد (فقهی فرهمند، ۱۳۸۸).
تعاریف اولیه فرهنگ را ویژگی‌هایی نشان می‌داد که انسان‌ها را از دیگر گونه‌ها متمایز می‌کرد. تیلور (Tylor)، انسان‌شناس اجتماعی بریتانیایی در سال ۱۹۸۱، فرهنگ را چنین تعریف کرده است: ” مجموعه‌ای درهم‌تنیده که شامل دانش، باور، هنر، اصول اخلاقی، قانون، آداب‌ورسوم و دیگر توانایی‌ها و عادات کسب‌شده توسط انسان به‌عنوان عضوی از جامعه می‌باشد” (دانایی‌فرد، ۱۳۸۹).
فرهنگ همانند بسیاری از مفاهیم علوم انسانی، معانی و تعاریف متعددی دارد، جامعه‌شناسان، مردم‌شناسان و صاحب‌نظران که در حیطه اجتماع به تحقیق و تفحص پرداخته‌اند تعاریف متعددی را از این مفهوم ارائه نموده‌اند:
در فرهنگ فارسی عمید، فرهنگ عبارت است از دانش، ادب، علم، معرفت، تعلیم و تربیت، آثار علمی و ادبی یک قوم یا ملت؛
فرهنگ دسته‌ای از ارزش‌ها، باورها، درک مشترک، تفکر و هنجارهای رفتاری مشترک است که همه اعضای جامعه در آن هستند. فرهنگ را نمی‌توان دقیقاً تعریف کرد اما می‌توان آن را درک و احساس کرد. فرهنگ به‌طور آشکار و نا آشکار رفتارها را در جامعه جهت می‌دهد و یقیناً روی تصمیم‌گیری تأثیر دارد (Mobley et al., 2005).
به عقیده دیویدسون^[۴] (۲۰۰۱) “فرهنگ الگویی از ارزش‌ها و باورهای مشترک است که به اعضای یک سازمان معنی و مفهوم می‌بخشد و برای رفتار آن‌ ها در سازمان دستورالعمل‌های لازم را فراهم می‌آورد” (فیض پور و همکاران، ۱۳۸۹)؛
فرهنگ را می‌توان مجموع رفتارهای اکتسابی و ویژگی‌های اعتقادی اعضای یک جامعه معین تعریف کرد. همچنین فرهنگ مجموعه به‌هم‌پیوسته‌ای از شیوه‌های تفکر، احساس و عمل است که کم‌وبیش مشخص است و توسط تعداد زیادی از افراد فراگرفته می‌شود و بین آن‌ ها مشترک است و به دو شیوه عینی و نمادین به کار گرفته می‌شود تا این اشخاص را به یک جمع خاص و متمایز مبدل سازد (خلج، ۱۳۸۶)؛ و
تعریف کنونی فرهنگ می‌تواند چنین باشد: “دانش مکتسبه‌ای که انسان برای تعبیر و تفسیر تجربه و ایجاد رفتار اجتماعی مورداستفاده قرار می‌دهد، فرهنگ نامیده می‌شود.” در تعریف اخیر، هم محتوا و هم مفهوم فرهنگ مورد تأکید قرارگرفته و انطباق آن با رفتار سازمانی زیادتر است (فیض پور و همکاران، ۱۳۸۹).
در جدول ‏۲‑۱ خلاصه‌ای از تعاریف متعدد فرهنگ و ارائه‌کنندگان آن‌ ها ارائه‌شده است.
جدول ‏۲‑۱تعاریف مختلف فرهنگ و ارائه‌کنندگان آن‌ ها (ایران زاده، ۱۳۷۷)

۲۰
نمودار (۲-۲) رابطه بین رضایتمندی و وفاداری مشتری از دیدگاه ساسر و همکارانش
۲-۲-۴) عوامل اثرگذار بر رابطه رضایت و وفاداری:
۲-۲-۴-۱) هزینه های تغییر (switching costs):
یکی از عوامل اثرگذار بر رابطه رضایت و وفاداری، هزینه های تغییر است. شرکت ها می توانند مشتریان خود را حفظ کنند (وفاداری آنها را افزایش دهند) بدون آنکه رضایت آنها را افزایش دهند.
هزینه های تغییر عبارت از هزینه های روانی و اقتصادی است که با تغییر از یک شقّ (مارک) به شقوق (مارک های) دیگر توسط مصرف کننده ادراک می شود.

نمونه هایی از هزینه های تغییر عبارتند از: منافعی که بوسیله استمرار رابطه با عرضه کننده بدست می آمد ولی با تعویض عرضه کننده از دست داده می شود مثل تخفیفات در زمان خرید که بیشتر به افرادی تعلق می گیرد که مشتری قدیمی باشند. هزینه های روانی مربوط به ریسک ادراک شده در زمان تغییر مارک، هزینه های ارزیابی و تحقیق قبل از تغییرمارک، هزینه مقدمه چینی مثل پرکردن فرم های جدید وقتی بانک خود را عوض میکنیم و… . (Jones, et al, 2002, 441,443).
Lurasi and kennedy (2002) نشان دادند که موانع تغییر (switching barrier) عامل مهمی در نگهداری مشتریان می باشند. حتی در ارتباط با مشتریان ناراضی نیز مشتریان حمایت خود را از عرضه کننده ادامه می دهند، بدلیل اینکه خرید مجدد آسان تر است. (Cohen, et al, 2006, 4).

۲-۲-۴-۲) عوامل دموگرافیک:
Mittal and kamakura (2001) در یافته های خود به این نتیجه رسیدند که با وجود رضایت یکسان بدلیل خصوصیات پاسخ دهنده مانند سن، تحصیلات، وضعیت مادی، جنس و محل اقامت تفاوت معناداری در وفاداری رفتاری (خرید مجدد) مشاهده شد. این تحقیق پیشنهاد میکند، مصرف کنندگانی که خصوصیات متفاوتی دارند دارای سطوح آستانه (threshold) متفاوت و در نتیجه احتمال خرید تکراری متفاوتی هستند. این تحقیق تأثیر عوامل دموگرافیک بر رابطه رضایت و وفاداری را بیان کرده است. (Auh,Johnson, 2005,38).
۲-۲-۴-۳) رضایت کلی (Overal satistaction):
قبل از سال ۱۹۹۰ معیارهای رضایت بر محصول یا خدمت ویژه ( رضایت از معامله ویژه) متمرکز بودند، که بعنوان قضاوت های ارزیابانه بعد از انتخاب در یک تصمیم خرید ویژه تعریف میشد. اخیراً مفهوم دیگری پدیدار شده که با همه تجربه های قبلی مشتری از خدمات و محصولات شرکت به طور جمعی، در ارتباط است. (Bodet,2008,157). رضایت کلی اثرجمعی مجموعه ای از خدمات مجزای ارائه شده یا معاملات با عرضه کنندگان خدمت، در طی بیش از یک دوره زمانی است. (Shanker, et al, 2003,156). به نظر می رسد رضایت کلی مصرف کننده پیش بینی کننده بهتری برای تمایلات و رفتارهای وی باشد. شکل های زیر تأثیر رضایت کلی را بر رابطه رضایت و وفاداری نشان می دهند.
رضایت از معامله ویژه
رضایت کلی
وفاداری نگرشی
شکل (۲-۵) مدل کلی رابطه رضایت کلی، رضایت از معامله ویژه و وفاداری نگرشی
رضایت کلی
وفاداری نگرشی
رضایت از معامله ویژه
شکل (۲-۶) مدل رابطه جزئی رضایت از معامله ویزه، رضایت کلی، وفاداری نگرشی
رضایت کلی
رضایت از معامله ویژه
وفاداری نگرشی
شکل (۲-۷) مدل رابطه تعدیل شده رضایت از معامله ویژه رضایت کلی، وفاداری نگرشی
در این مدل ها رضایت کلی نقش تعدیل کننده رابطه رضایت از معامله ویژه و وفاداری را دارد، بنابراین ممکن است برخی مشتریان به عرضه کننده خدمت (محصول) رجوع کنند حتی اگر از تجربه خدمت ویژه ای ناراضی باشند (بدلیل وجود رضایت کلی از عرضه کننده) (Bodet, 2008,157).
۲-۲-۴-۴) اثر سازگاری Compatibility effect:
تحقیقات (۲۰۰۵) Auh, Johnson نشان داد رابطه رضایت و وفاداری تحت تأثیر دو عامل قرار می گیرد: الف- «کیفیت» (quality) مارک ب- سهولت قضاوت و مقایسه تفاوت های کیفی بین مارکهای مختلف.
طبق فرضیه های سازگاری (Compatibility hypothesis) وقتی که اطلاعات مربوط به کیفیت و قیمت به طور همتراز و برابر موجود باشند ارتباط بین رضایت و وفاداری افزایش می یابد. این تحقیق دلیل عقلانی برای ارتباط منفی رضایت و وفاداری را به این شکل بیان میکند که صفات استفاده شده در رضایت با آنهایی که در وفاداری استفاده می شوند متفاوت است. برای مثال مشتری بیمه ای را در نظر آورید که بدلیل کیفیت خدمت بالا، راضی است او می خواهد تصمیمی بگیرد که آیا ارتباط خود را با شرکت ادامه دهد یا خیر. در حالی که مشتری بدلیل اطلاعات کم قادر به تفاوت قائل شدن بین کیفیت های مختلف نمی باشد. در این حالت ارتباط بین رضایت و وفاداری کم می شود. طبق این نظریه، اگر کیفیت مهم است و ارزیابی کیفیت های مهم آسان است، کیفیت به احتمال زیاد در ارزیابی رضایت و وفاداری به طور یکسان استفاده می شود. در نتیجه ارتباط بین رضایت و وفاداری افزایش می یابد.
RQI
EQ
وفاداری
رضایت مشتری
RQI اهمیت کیفیت
EQ آسانی مقایسه کیفیت ها
شکل(۲-۸) اثر سازگاری و رابطه رضایت – وفاداری
۲-۲-۵) انواع وفاداری :
۲-۲-۵-۱) وفاداری واقعی : زمانی که مشتریان به طور منظم از سازمان خاصی به خاطر ترجیحات قوی خود خرید نمایند. البته این طبقه سودآورترین طبقه وفاداری است. مدیران می باسیست بر حفظ و تقویت نگرش های مشتریان تمرکز کرده، مزیت های قیمتی خود را نگه داشته و نیز خدمات دیگری را که از نظر مشتری ارزشمند است ارائه دهند.
۲-۲-۵-۲) وفاداری پنهان : مشتریان این دسته بر اساس نگرش بالای خود نسبت به سازمان و علامت تجاری آن مشخص می شوند، اما رفتار خرید آن ها مشخص نیست. انتخاب های صورت گرفته توسط این دسته از مشتریان معمولا تحت تاثیر محل عرضه کننده وضعیت موجودی کالا یا تاثیرات پذیرفته شده از دیگران قرار می گیرد، در چنین موقعیتی مدیران می بایست موانع رفتاری تکرار خرید را مثلا از طریق بسط شبکه های خرده فروشی و حساب های اعتباری از میان بردارند.
۲-۲-۵-۳) وفاداری جعلی : به دلیل این که مشتری معتقد نیست که گزینه های موجود متنوع است، شباهت زیادی به مفهوم عدم فعالیت وبی علاقگی دارد. در اینجا الگوی تکرار خرید مبتنی بر پیشنهادات خاص، راحتی، دسترسی به واسطه ها و توصیه دیگران می باشد. در نتیجه مشتریان ممکن است تنها به طور گه گاه وفادار باشند و به راحتی سازمان را با رقبا عوض کنند. در نتیجه هدف مدیران می بایست اثر گذاری بر مشتریان جهت تبدیل آن ها به مشتریان وفادار باشد، که از این تریق تاثیرگذاری بر نگرش آنان نسبت به علامت تجاری سازمان صورت گیرد، به علاوه افزایش هزینه های مشتریان برای تعویض سازمان که به هزینه زا کردن تغییر جهت مشتری به سمت علامت تجاری سازمان صورت میگیرد، به علاوه افزایش هزینه های مشتریان برای تعویض سازمان که به هزینه زا کردن تغییر جهت مشتری به سمت علامت تجاری رقیبان اشاره دارد، روشی برای حفظ چنین مشتریانی است.
۲-۲-۵-۴) عدم وفاداری : در موقعیت هایی که نگرش نسبی مشتریان این طبقه بر اساس راحتی خود و نه وفاداری به خرید مبادرت می کنند. در این مورد سازمان ها می بایست هیچ گونه منابع غیر ضروری را به چنین مشتریانی صرف نکنند. با این حال اگر این مشتریان دارای پتانسیل تبدیل شدن به مشتریان وفادار آینده باشند، سازمان ها باید برای تاثیرگذاری بر رفتار و نگرش آن ها تلاش نمایند (Larson, 2004).

در زمان خلیفه دوم ادامه فتوحات تا خراسان و سیستان رسیده بود.
در واقع در عهد خلیفه دوم فتوحات صورت گرفته بود و این دوره، زمان تثبیت آنها بود.

عثمان، عبد الله بن عامر یکی از سرداران مسلمان را برای فتوحات بیشتر روانه خراسان کرد. وی توانست شهر نیشابور را به سال ۳۰ فتح کند. پس از آن، دیگر شهرهای مهم خراسان چون هرات، فاریاب، بادغیس را گشود، و هر چند استقرار حاکمیت مسلمانان در این مناطق برای مدتی به تاخیر افتاد، اما وی توانست به مت سیستان تا کابل پیش رود.
فتوحات در غرب دنیای اسلام نیز ادامه داشت. در شمال افریقا، مصر در سال ۲۰ هجری به دست مسلمانان افتاد. این منطقه با فرماندهی عمرو بن عاص گشوده شد و مسلمانان پس از استقرار به تاسیس شهر فسطاط پرداختند
فتح آفریقا در سال ۲۷ ه. روی داد و از آن پس آفریقا یکی از بهترین مناطق و پردرآمد ترین و آرام ترین آنها برای خلفاء بود
در همین سال قسمتهایی از اندلس نیز بر روی مسلمین گشوده شد.
در همین دوره، اولین نیروی دریایی مسلمین روانه قبرس شد و مسلمانان در آن منطقه نفوذ کردند. در غرب اسلامی، مهم ترین هدف مسلمانان، پیشروی در آسیای صغیر و گرفتن قسطنطنیه پایتخت دولت بیزانس بود. در دوره عثمان، یک بار مسلمانان تا تنگه داردانل نیز پیش رفتند و با بیزانسی ها به جنگ پرداختند.
این زمان، گستره ممالک اسلامی در شرق تا سیستان و خراسان بود. در شمال غرب ایران، شامل آذربایجان و ارمنستان، و در غرب شامل تمامی آنچه شامات نامیده می شد، بود، یعنی اردن، سوریه، فلسطین، لبنان و مصر.^[۲۳۱]
۴/۳/۲-سلامت فتوحات
مقصود از سلامت فتوحات در اینجا، انطباق آن با معیارهای اسلامی می باشد که مورد نظر شارع مقدس است، به این معنا که فتوحات تا چه اندازه با معیار های مورد نظر اسلام هماهنگ است؟ وآیا میزان هماهنگی آن با معیارهای دینی به اندازه ای است که بشود به آن فتوحات اسلامی گفت؟ و آیا مجوز ویا توصیه ای از سوی شارع مقدس مبنی بر آغاز فتوحات وجود داشته است ؟
۱/۴/۳/۲-نامه های پیامبر صلی الله وعلیه وآله و آغاز فتوحات !
در ابتدا از نامه های پیامبر(ص) آغاز می کنیم؛ نامه های ایشان بطور کلی مبتنی بر دعوت سران به اسلام است، آن هم در زمان خود پیامبر(ص)؛ وبنا بر آنچه در تاریخ وسیره پیامبر (ص) وجود دارد هیچ لشکری را به عنوان فتوحات به خارج از مرزهای عربستان گسیل نداشته که بخواهیم آن را برای پس از ایشان استصحاب کنیم، ودر جنگ تبوک که در مرزهای شرقی صورت گرفت اصولاًدرگیری اتفاق نیفتاد واین جنگ برای فتوحات نبوده، وفقط برای دفع تعرض رومیان این حرکت آغاز گردیده نه برای حمله به کشوری دیگر؛ بر این اساس سخن برخی از نویسندگان که گفته اند شخص پیامبر (ص) آغاز گر فتوحات روم بوده درست به نظر نمی رسد “أن النبی(ص)بدأ الفتوحات بنفسه بحرب الروم “.^[۲۳۲]
با توجه به نکتۀ فوق ودقت در متن برخی از نامه های پیامبر(ص) به نظر می رسد ایشان از فتوحات ولشکر کشی به برخی از کشورها سخن گفته اند، به عنوان نمونه در نامه ای که به جیفر وعبد دو فرزند جلندى پادشاه عمان نوشتند عبارتی است که از آن چنین برداشت می شود:
کتابه (صلى الله علیه وآله) إلى جیفر وعبد ابنی جلندى:
” بسم الله الرحمن الرحیم من محمد بن عبد الله إلى جیفر وعبد ابنی الجلندی: سلام على من اتبع الهدى أما بعد، فإنی أدعوکما بدعایه الإسلام، أسلما تسلما، إنی رسول الله إلى الناس کافه لأنذر من‏ کان‏ حیا ویحق القول على الکافرین، وإنکما إن أقررتما بالاسلام ولیتکما، وإن أبیتما أن تقرا بالإسلام فإن ملککما زائل عنکما، وخیلی تحل بساحتکما وتظهر نبوتی على ملککما".^[۲۳۳]
آیا عبارت “وخیلی تحل بساحتکما وتظهر نبوتی على ملککما” که در نامۀ پیامبر (ص) به سران کشور عمان وجود دارد، دلالت بر فتوحات پس از پیامبر (ص) می نماید؟ در پاسخ باید گفت: خیر،زیرا اسلام در زمان خود پیامبر (ص) به عمان راه پیدا نمود، وحجت بر پادشاهان آنجا در زمان خود پیامبر (ص) تمام گردید ونیاز به فتوحات پس از ایشان نداشت و این عبارت در نامه حضرت فقط دلالت برورود اسلام در آینده به آن سرزمین می کند.
۲/۴/۳/۲-بشارت پیامبر (ص) بر فتوحات ایران و روم
سؤال دیگری که در اینجا پیش می آید این است که: آیا بشارت هایی که پیامبر (ص) مبنی بر فتح ایران و روم به مسلمانان داده است ^[۲۳۴]مجوّزی برای فتوحات مسلمانان وحمله به ایران وروم بوده است؟ در پاسخ به این سؤال باید گفت :این بشارت فقط خبر از آینده می دهد، به اینکه اسلام به آن سرزمین ها راه پیدا می کند،اما اینکه چگونه اسلام بدانجا راه پیدا می کند از متن بشارت پیامبر (ص) چنین استفاده ای نمی شود؛ قدر متیقن آن است که اگر طبق این بشارت قرار است فتوحاتی هم اتفاق بیفتد لازم است تحت نظارت رهبری عادل وکامل این لشکر کشی ها صورت پذیرد، نه کسانی که مأذون برای هیچ گونه دخل وتصرفی در امور نمی باشند، چه برسد که بخواهند جان انسانها را بی جهت به خطر بیندازند!
گر چه جای انکار نیست که مسلمانان با توجه به همین بشارت ها دست به فتوحات زدند ولی این موضوع نیمی از واقعیت است، نیم دیگر آن است که اکثر مسلمانان به خاطر سلطۀ حاکم بر آنها؛ توجه نداشتند که اگر قرار است فتوحاتی هم صورت گیرد باید تحت حکومت امام عادل ورهبر معصوم صورت گیرد تا از هر گونه افراط وتفریط وظلم وستمی دورباشد ومنطبق بر قوانین دقیق اسلامی وزیر نظرفرماندگانی آگاه وباتقوا انجام شود تا بعد ها اسلام را متهم به زور وخشونت نکنند!
واینکه برخی از نویسندگان این گونه بشارت ها را نوعی وظیفۀ واجب(فرض) تلقی کرده اند که حتی بر هر قدرتی وحکومتی که بعد از پیامبر (ص) برمسند امور بنشیند اجرای آن لازم است قابل قبول نمی باشد،زیرا هیچ لفظی که دلالت بر وجوب نماید از متن این گونه بشارت ها بدست نمی آید، چه برسد که بگوئیم این وظیفه بر حاکمانی که غصب ولایت الهی کرده اند نیز واجب است ! بنابراین وجهی ندارد که نتیجه گیری کنیم که:( والفرض یتضمن الإذن )^[۲۳۵]
۵/۳/۲-فتوحات وگسترش اسلام:
سؤال دیگری که در اینجا مطرح می شود آن است که آ یا این فتوحات باعث گسترش اسلام شده یا نه ؟ واگر این فتوحات عاملی برای گسترش دین بوده، آیا درست است که با آن مخالفت نمود ومشروعیت آن را زیر سؤال برد؟
در پاسخ باید گفت: اجنگ ضمن اینکه برخورد نظامی دو گروه با یکدیگر است، عاملی برای انتقال فکری و فرهنگی دو طرف نیز می باشد، در طی این فتوحاتی که پس از پیامبر (ص) انجام گرفت، خواه نا خواه فرهنگ اسلامی به آن مناطق راه پیدا کرد؛ چه قائل به مشروعیت این فتوحات بشویم وچه قائل به مشروعیت آن نباشیم
شهید مطهری (ره)در مورد انتقال فرهنگی که در طی جنگ ممکن است اتفاق بیفتد ابراز می دارد:
«بعد از جنگهاى صلیبى میان مسیحیان و مسلمین که در حدود دویست سال طول کشید (قرن پنجم و ششم هجرى) مسیحیان از یک طرف با تمدن و فرهنگ‏ اسلامى آشنا شدند و این تمدن به آنها آگاهى داد، و از طرف دیگر پس از شکست نهایى از مسلمین سخت کینه مسلمین را در دلهاى خود پختند و به جنگ‏ اعصاب علیه مسلمین دست زدند. آن اندازه علیه اسلام و قرآن و رسول اکرم و مسلمانان شایعه ساختند که موجب شرمسارى متمدنهاى مسیحى قرون جدیده است و مى‏بینیم که به جبران مافات «عذر تقصیر به پیشگاه محمد و قرآن» مى‏نویسند» ^[۲۳۶]
در حقیقت این خاصیت وماهیت ارزشمند دین اسلام بوده که منا طق مفتوحه را تحت تأثیر قرار داده واگر در برخی از مناطق سپاهیان مسلمان رفتاری عادلانه ومنصفانه با مردم داشته اند سرعت وکیفیت این تأثیرافزایش پیدا کرده وخاطرۀ خوبی از اسلام ومسلمین در بین مردم بر جای گذاشته ودلهای بیشتری را جذب اسلام کرده
با توجه به این موضوع اگر خود جنگ را فی نفسه وبا نگاه استقلالی عامل برای گسترش بدانیم قطعاً دچار اشتباه شده ایم، چون جنگ چیزی جز یک حرکت نظامی نمی باشد، مگر اینکه نگاه ما به جنگ یک نگاه ابزاری باشد، زیرا جنگ بستری را فراهم می کند که دو گروه با عقاید وافکار دیگری آشنا شوند ویا اینکه جنگ های آزادی بخشی باشد که نقش مبارزه با شرک ورفع مانع وزمینه ساز حضور توحید در جوامع دیگر را داشته است؛ که در این صورت باز ذات جنگ مورد نظر نیست بلکه جنگ نقش ابزاری دارد، بر این اساس سخن امثال ابن تیمیه که نگاه استقلالی به فتوحات داشته وآن را در هر شرایطی می ستاید در ست نمی باشد :
اوکه از فتوحات و کشورگشایى هاى زمامداران بعد از پیامبر(ص) دم مى زند و آن را به عنوان برگ زرّینى در زندگى آن ها بر می شمارد. از طرفى این جنگ هاى خارجى را با جنگ هاى داخلى امیر مؤمنان على علیه السلام مقایسه نموده و در نتیجه گیرى کاملاً غیر منصفانه اى با تمام توان به آن حضرت جسارت مى نماید. وى در این باره مى نویسد:
خلفاى سه گانه شهرها را فتح کردند و در شرق و غرب عالم دین را آشکار ساختند، و یک رافضى هم همراه آن ها نبود; بلکه پس از آن ها امویان دست به این کار زدند، در حالى که بسیارى از آن ها دشمن على بوده و برخى به او دشنام مى دادند.
” آن ها بر تمامى مناطق اسلامى از شرق تا غرب حکمران شدند و در زمان آن ها اسلام بسیار عزیزتر از زمان هاى بعدى بود(!!)… آن ها در آن ممالک، اسلام را آشکار ساخته و قوانینش را برپا ساختند. !!"… .^[۲۳۷]
ثانیاً جنگ هایی که پس از پیامبرصلی الله وعلیه وآله اتفاق افتاد ورفتار برخی حاکمان با مردم ِمناطقِ مفتوحه ضمن اینکه مشروعیت از جانب معصومین علیهم السلام را نداشته بلکه درمواردی باعث وهن چهرۀ دین گردیده واثر نامطلوبی را در تاریخ بر جای گذاشته است.
آیه الله محمد تقی مصباح یزدی دراین باره می نویسد:
« متأسفانه در گذشته رفتار شماری از سلاطین مسلمان با کفار، به بهانه این که آن ها کافر بوده اند، خشن و نادرست بوده و باعث بدنامی جوامع اسلامی شده است. این گونه رفتارها علاوه بر آنکه خود مرجوح و ضد ارزش اند، از این جهت نیز که اسلام را تهدید و موقعیت مسلمانان را در دل غیر مسلمانان سست می کنند، به عنوان ثانوی، زشتی بیشتری می یابند و مسلمانان نباید به چنین کارهایی دست بزنند.»^[۲۳۸]
سید جعفر مرتضی عاملی در بارۀ فتوحات می گوید :
جنگ با انگیزۀ کسب غنیمت واموالِ (غیر مسلمانان)از ویژگیهای اکثر فتوحات بوده است، حتی در برخی از موارد که طرف مقابل اظهار مسلمانی هم می نمود به خاطر طمعی که به اموال وزنان آنها داشته اند به سخن آنان توجه نمی کردند واین موضوع حتی در زمان پیامبر صلی الله وعلیه وآله سابقه داشته است، واین بخاطر آن بوده که مسلمانان هنوز معرفت دینی درستی پیدا نکرده بودند وهنوز فرهنگ جاهلیت وانگیزه های مادی در بین آنها وجود داشت به عنوان مثال حارث بن مسلم تمیمی از سوی پیامبر صلی الله وعلیه وآله به سریه ای فرستاده می شود، اومی گوید: به قبیله ای وارد شدم وبه ساکنان آنجا گفتم اسلام آورید تا در امان باشید وآنها کلمۀ توحید را به زبان آوردند، پس از آن همراهانم بر من وارد شده ومرا سرزنش کرده وگفتند تو ما را از غنیمت محروم نمودی، اما وقتی من به نزد پیامبر صلی الله وعلیه وآله وارد شدم ایشان عمل مرا تحسین نمود وفرمود خداوند به ازاء هر کدام از آنان، ثواب بسیاری را برای تو در نظر گرفته است^[۲۳۹]
از ناحیۀ دیگر برخی از حکام برای ارضای تمایلات، غرور وخواسته های فرزندان خویش آنان را به جنگ می فرستادند تا لیاقتِ کسبِ مناصبِ بالاتر را پیدا نموده وشخصیت اجتماعی آنها تثبیت گردد

به همین جهت می بینیم معاویه، یزید (لعنه الله) را فرماندۀ لشکری می کند واو را به برخی از مناطق می فرستد تا کسب تجربه نموده ولیاقت پیدا نماید^[۲۴۰]
از طرفی برخی از خلفا، مخالفین خود را به جنگ می فرستادند تا از اعتراض آنها در امان باشند به عنوان مثال وقتی اعتراضات به عثمان بالا گرفت با اطرافیان خود در این باره به مشورت پرداخت و عبد الله بن عامربه او پیشنهاد داد که آنان را به جهاد بفرست ودر سرزمین دشمن نگاهشان دار تا سرگرم شوند وچارهای جز تسلیم در برابر خواسته های تو نداشته باشند
یعقوبی در تاریخ خود در باره معاویه ابراز می دارد که او وقتی از فردی ناراضی بود با پرداخت پول دهان او را می بست و گاه او را با نیرنگ به جبهۀ جنگ می فرستاد^[۲۴۱]

حدیثی که در ذیل آیه آمده،عبارت است از: وَ لَا بَأْسَ بِالْقِیَامِ وَ وَضْعِ الْکَفَّیْنِ وَ الرُّکْبَتَیْنِ وَ الْإِبْهَامَیْنِ عَلَى غَیْرِ الْأَرْضِ وَ تُرْغِمُ بِأَنْفِکَ وَ یُجْزِیکَ فِی وَضْعِ الْجَبْهَهِ مِنْ قُصَاصِ الشَّعْرِ إِلَى الْحَاجِبَیْنِ مِقْدَارُ دِرْهَمٍ وَ یَکُونُ سُجُودُکَ کَمَا یَتَخَوَّى الْبَعِیرُ الضَّامِرُ عِنْدَ بُرُوکِهِ تَکُونُ شِبْهَ الْمُعَلَّقِ لَا یَکُونُ شَیْ‏ءٌ مِنْ جَسَدِکَ عَلَى شَیْ‏ءٍ مِنْه^[۵۲]. و ایستادن و گذاشتن دستها و زانوها و انگشتان ابهام بر غیر زمین اشکالى ندارد؛ (بلکه لزوم بر زمین نهادن بى‏حائل مخصوص پیشانى است) و بینى خود را بر زمین بگذار یا بساى(حدّاقل اینست که بر زمین برسد)ودرگذاشتن پیشانى بر زمین براى تو کافى است، که از رستنگاه مو تا ابروها به اندازه یک درهم بر زمین گذارى (یعنى این مقدار موضع سجود است)و سجود تو یا حالت تو در هنگام سجود باید همانند فراخى و گشادگى میان اعضاى شتر لاغر به هنگام خوابیدن یعنى همچون کسى باشد که آویخته است؛(که کلیّه اعضاى او بسوى زمین میل کند و کشیده مى‏شود) و هیچ جزئى یا عضوى از بدنت بر جزئى یا عضوى دیگر متّکى نباشد، و اعضا یک دیگر را نگرفته باشند.

طبرسی در مجمع البیان آورده است، که خوی به معنای خالی وبه معنای خانه ای که از اهلش خالی شده باشد،است.^[۵۳]
در مفردات آمده است، که"تَخْوِی‏ خَوَاءً” به معنای این است،که خانه بکلّى خالى و ویران شد.^[۵۴]
این حدیث با تمثیلی زیبا که امام آن را در حدیث آورده است، شخص سجود کننده را وصف می نماید،و معنای آن را به وضوح برای شخص مخاطب به تصویر میکشد، وبراساس اشتقاق لفظ بیان شده است، و در حهت تفسیرآیه موردنظر نیست.
۲-۱-۷-دحا
مولف براین باور است که، واژه دحابه معنای گستردگی و وسعت است.^[۵۵] آیهی آورده شده توسط مولف، عبارت است از: «وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاها » (نازعات/۳۰)«و پس از آن زمین را با غلتانیدن گسترد». این دعا در ذیل آیهی بالا آورده شده است؛ که عبارت است، از: اللهم داحی المدحوات و بارئ المسموکات‏ و جابل القلوب على فطرتها شقیها و سعیدها اجعل شرائف صلواتک و نوامی‏ برکاتک و رأفه علی محمد عبدک ورسولک.^[۵۶]
امام على(علیه السلام) می فرماید: خدایا! اى گسترنده گسترده‏ها(زمینها)و نگاهدارنده برافراشته‏ها (آسمانها)و آفریننده دلها بر فطرت آنها، چه خوشبخت آنها و چه بدبخت آنها شریفترین درودها و افزون‏ترین برکات خود را بر محمد بنده وفرستاده ات فرست.
علامه درتفسیر المیزان دحا را گسترش زمین معنا کرده است.^[۵۷] اما راغب معنای دحا را جابجایی وحرکت زمین بیان کرده است.^[۵۸]
با توجه به دعای آورده شده میتوان گفت گسترش چیزهایی که گسترده شده اند، میتواند معنای جابجایی را نیز داشته باشد، و طریحی این دعا را براساس اشتقاق لفظ بیان کرده است، ودر جهت تفسیر آیه نیست.
۲-۱-۸-رعا
طریحی براین نظراست، که واژه رعا به معنای رعایت کردن ومراعات و حفظ است.^[۵۹] آیهی آورده شده، عبارت است از: آیه«وَ لَمَّا وَرَدَ ماءَ مَدْیَنَ وَجَدَ عَلَیْهِ أُمَّهً مِنَ النَّاسِ یَسْقُونَ وَ وَجَدَ مِنْ دُونِهِمُ امْرَأَتَیْنِ تَذُودانِ قالَ ما خَطْبُکُما قالَتا لا نَسْقی‏ حَتَّى یُصْدِرَ الرِّعاءُ وَ أَبُونا شَیْخٌ کَبیرٌ» (قصص/۲۳)«و چون به آب مَدْیَن رسید،گروهى از مردم را برآن یافت که[دامهاى خودرا] آب مى‏دادند، و پشت سرشان دو زن را یافت، که [گوسفندان خود را] دور مى‏کردند[موسى‏] گفت: منظورتان [از این کار] چیست؟گفتند:[مابهگوسفندانخود]آبنمى‏دهیم،تاشبانان[همگىگوسفندانشانرا] برگردانند، و پدر ما پیرى سالخورده است».
حدیثی که درذیل آیهی بیان شده،عبارت است، از: فالعلماء یحزنهم ترک رعایه القرآن و یغمهم عدم فهمهم له و فقد العمل به و عدم اقتدارهم على ذلک و الجهال یهمهم حفظ روایته و یغمهم عدم قدرتهم علیه لما یزعمونه کمالا و فوزا^[۶۰].
آنچه مسلم است، این است که این حدیث براساس اشتقاق لفظ بیان شده است ودرجهت تفسیرآیه ی مورد نظر نیست؛ و بیان می دارد، که علما غمگین از ترک حفظ قرآن وعدم فهم آن می باشند،واین معنایی مجازی نیز می تواند داشته باشد،که علما غمگین ازترک عمل قرآن هستند؛ ودر آیه نیز رعا به معنای چوپان است، چرا که این چوپان است که از گوسفندان نگهداری وحفاظت می کندو هم چنین به معنای رهبر نیز آمده است، چرا که در این واژها معنای سرپرستی و حفظ وجود دارد.
۲-۱-۹-رقا
مولف بیان کرده است، که واژه رقا به معنای طبیب ونجات دهنده وشفا دهنده است^[۶۱]. آیهی آورده شده، دراین قسمت عبارت است از: « وَ قِیلَ مَنْ راق» (قیامه/۲۷) «و گفته شود: بالا برنده (دعا و برطرف کننده بیمارى) کیست؟».
علامه در تفسیر المیزان بر این باور است،که راق اسم فاعل از مصدر رقی است وبه معنای این است،که چه کسی از اهل وعیال وپرستارانی که پیرامون اویند، میتوانند او را شفا دهند وبه معنای افسون کردن و شفا دادن است.^[۶۲]
حدیثی که در ذیل آیه بالا آورده شده است عبارت است از: عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنِ الْقَدَّاحِ‏ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السل
ام) ‏ رَقَى النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) حَسَناً وَ حُسَیْناً فَقَالَ أُعِیذُکُمَا بِکَلِمَاتِ اللَّهِ التَّامَّاتِ وَ أَسْمَائِهِ الْحُسْنَى کُلِّهَا عَامَّهً مِنْ شَرِّ السَّامَّهِ وَ الْهَامَّهِ وَ مِنْ شَرِّ کُلِّ عَیْنٍ لَامَّهٍ وَ مِنْ شَرِّ حاسِدٍ إِذا حَسَدَ ثُمَّ الْتَفَتَ النَّبِیُّ (صلی الله وعلیه وآله)إِلَیْنَا فَقَالَ هَکَذَا کَانَ یُعَوِّذُ إِبْرَاهِیمُ- إِسْمَاعِیلَ وَ إِسْحَاقَ (علیه السلام).^[۶۳] حضرت صادق (علیه السلام) فرمود: امیر المومنین (علیه السلام) فرمود: که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) حسن(علیه السلام) و حسین (علیه السلام)را رقیه نمود (رقیه بمعناى: دعا تعویذ افسون و آنچه براى حفظ و نگهدارى بکار برند می باشد.) باین کلمات و فرمود:«اعیذ کما بکلمات اللَّه التامات و اسمائه الحسنى کلها عامه من شر السامه و الهامه و من شر کل عین لامه و من شر حاسد اذا حسد» سپس پیغمبر (صلی الله علیه و آله) رو به ما کرده فرمود: ابراهیم (علیه السلام) این سان اسماعیل و اسحاق را در پناه خدا می نهاد (و تعویذشان میکرد).
طریحی این حدیث رابراساساشتقاق لفظ واژه رقا بیان کرده است،وارتباطی به تفسیر آیه مورد نظر ندارد.
۲-۱-۱۰-غشا
درباب الف کلمه غشا، که طریحی آن را به معنای پرده و پوشش آورده است.^[۶۴] آیهی آورده شده،دراین قسمت عبارت است، از:« إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوى‏ عَلَى الْعَرْشِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ یَطْلُبُهُ حَثِیثاً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّراتٍ بِأَمْرِهِ أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ تَبارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ» (اعراف/۵۴)«پروردگار شما آن خدایى است، که آسمانها و زمین را در شش روز خلق کرد، آن گاه بر عرش (فرمانروایى) قرار گرفت، روز را به پرده شب (و به عکس) در پوشاند،که با شتاب درپىآن پوید،و نیزخورشید و ماه و ستارگان را مسخّر فرمان خود آفرید آگاه باشید،که ملک آفرینش خاص خداست، و حکم نافذ فرمان اوست بس منزه و بلند مرتبه است، خداى یکتا که پروردگار عالمیان است».
در ذیل آیه بالا، این حدیث آمده است، که عبارت است از: لَا یَقْعُدُ قَوْمٌ یَذْکُرُونَ اللَّهَ إِلَّا حَفَّتْهُمُ الْمَلَائِکَهُ وَ غَشِیَتْهُمُ الرَّحْمَهُ وَ نَزَلَتْ عَلَیْهِمُ السَّکِینَهُ وَ ذَکَرَهُمُ اللَّهُ فِیمَنْ عِنْدَهُ‏‏.^[۶۵]-مردمى که ذکر خدا گویند؛ ننشینند، مگر آنکه فرشتگان بر گردشان فراوان آیند، و رحمت ایشان را فرو گیرد و به ایشان آرامش عطا گردد، و خداوند او را در میان بندگان خود از او نام برد.
مولف معجم مقاییساللغه بر این عقیده است،که غشی به معنای پوشاندن شیءبه وسیله شیء است.^[۶۶]
راغبدر مفردات آورده است،که غشی غشا چیزی است،که بوسیله همراه وملازمت چیز دیگر پوشیده شود.^[۶۷]
طریحی این حدیث رابر اساس اشتقاق لفظ بیان کرده است، وحدیث ارتباطی به تفسیر آیه ندارد؛این آیه مجازآورده شده است، برای پوشاندن روز به وسیله شب و در حدیث مجاز است، برای فرا گرفتن رحمت خداوندی به وسیله فرود آمدن فرشتگان بر کسانی که ذکر خداوند گویند.
۲-۱-۱۱-تبب
کلمهتبب که مولف،آن رابه معنای خسران وهلاکت،بیان کرده است.^[۶۸] آیهی عبارت است، از:«وَ ما ظَلَمْناهُمْ وَ لکِنْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَما أَغْنَتْ عَنْهُمْ آلِهَتُهُمُ الَّتِی یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ شَیْ‏ءٍ لَمَّا جاءَ أَمْرُ رَبِّکَ وَ ما زادُوهُمْ غَیْرَ تَتْبِیبٍ»(هود/۱۰۱)«و آنها که به هلاکت رسیدند؛ نه ما بر آنها بلکه خود بر خویشتن ستم کردند،وهنگامى که امر(قهر)خداىتو برهلاکشان دررسید،همه خدایان باطلى که غیر خدا مى‏پرستیدند، هیچ دفع هلاکت از آنان ننمودند، و جز بر خسران و تباهى آنها نیفزودند.»
حدیثی که در ذیل آیه بالا آمده است، عبارت است از: حَتَّى اسْتَتَبَّ لَهُ مَا حَاوَلَ فِی أَعْدَائِک‏.^[۶۹] تا آنچه (فتح و فیروزى) که در باره دشمنانت (کافرین بتو) خواسته بود بدست آمد.
در تفسیر مجمع البیان آمده است،که تتبیب به معنای خسران وزیان است.^[۷۰] هم چنین علامه آورده است، که تتبیب از مصدر تبب به معنای هلاکت و تدمیر است.^[۷۱]
با توجه به حدیثی که طریحی آورده است، میتوان بیان داشت،که بر اساس اشتقاق لفظ درذیل آیهی مورد اشاره آمده است،وتبب به باب تفعیل رفته است ومعنایی دیگر گرفته است.هم چنان که در لسان العرب آمده است،که “اسْتَتَبَ” به معنای استقامت واستمرار است.^[۷۲] و می توان گفت منظور این است،که آن نتیجه ای که پیامبر خواسته بود، به انجام رسید وتمام شد.
۲-۱-۱۲-حسب
واژه حسب طریحی آن را به معنای کافی،مراقب بودن، هم چنین جاری بودن وشمارش وعذاب بیان کرده است.^[۷۳]
آیهی آورده شده، دراین قسمت،عبارت است از:«اقْرَأْ کِتابَکَ کَفى‏ بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسِیباً» (اسرا/۱۴)«تو خودکتاب اعمالت را بخوان (و بنگر تا دردنیا چه کرده‏اى) که تو خود تنها براى رسیدگى به حساب خویش کافى هستى».
حدیثی که درذیل آیه ی بالاآورده شده است، عبارت است از:
فَقَالَ النَّبِیُّ (ص
لی الله علیه و آله) مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یَصُومُ شَهْرَ رَمَضَانَ احْتِسَاباً إِلَّا أَوْجَبَ اللَّهُ لَهُ سَبْعَ خِصَالٍ أَوَّلُهَا یَذُوبُ الْحَرَامَ مِنْ جَسَدِهِ وَ الثَّانِیَهُ یَقْرُبُ مِنْ رَحْمَهِ اللَّهِ وَ الثَّالِثَهُ یَکُونُ قَدْ کَفَّرَ خَطِیئَهَ أَبِیهِ آدَمَ (علیه السلام) وَ الرَّابِعَهُ یُهَوِّنُ اللَّهُ عَلَیْهِ سَکَرَاتِ الْمَوْتِ وَ الْخَامِسَهُ أَمَانٌ مِنَ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ یَوْمَ الْقِیَامَهِ وَ السَّادِسَهُ یُعْطِیهِ اللَّهُ بَرَاءَهً مِنَ النَّارِ وَ السَّابِعَهُ یُطْعِمُهُ اللَّهُ مِنْ طَیِّبَاتِ الْجَنَّهِ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّد^[۷۴]. نبى اکرم (صلّى اللَّه علیه و آله) و سلم فرمودند: مومنى نیست که ماه رمضان را به امید اجر و پاداش روزه بگیرد؛ مگر آنکه خداوند هفت خصلت برایش مقرّر مى‏فرماید؛اوّل:حرام را از بدنش ذوب مى‏کند،دوّم:به رحمت بارى تعالى نزدیک مى‏گردد،سوّم: روزه‏اش کفّاره لغزش پدرش حضرت آدم (علیه السّلام) مى‏باشد؛چهارم: حق تعالى سختى‏هاى مرگ را بر او آسان مى‏فرماید؛پنجم: از گرسنگى و تشنگى روز قیامت در امانش قرار مى‏دهد، ششم: برات آزادى از جهنّم را نصیبش مى‏گرداند،هفتم: از طیّبات بهشتى بهره‏مندش مى‏کند،یهودى عرضه داشت: اى محمّد راست گفتى.
طبرسی درذیل آیه بالا بیان داشته است،که انسان در روز قیامت برای حسابرسی اعمالش کافی است،چرا که وقتی اعمالش رادر آن روز میبیند، که سزای اعمالش بدون کم وزیادی و عادلانه ثبت شده است، اعتقاد پیدا می کند که خودش برای حساب رسی اعمالش کافی است^[۷۵]. و هم چنین طریحی بیان داشته است، که حسب با کسر جیم به معنای اجر است.^[۷۶]
این حدیث براساس اشتقاق لفظ بیان شده است، ودرحدیث به معنای طلب وامید اجرو ثواب آمده است.
۲-۱-۱۳-رحب
مولف براین این نظراست،که واژه رحب به معنای گسترش واتساع است.^[۷۷] «وَ عَلَى الثَّلاثَهِ الَّذینَ خُلِّفُوا حَتَّى إِذا ضاقَتْ عَلَیْهِمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ وَ ضاقَتْ عَلَیْهِمْ أَنْفُسُهُم» (توبه/۱۱۸)«و [نیز] بر آن سه تن که بر جاى مانده بودند [و قبول توبه آنان به تعویق افتاد] تا آنجا که زمین با همه فراخى‏اش بر آنان تنگ گردید، و از خود به تنگ آمدند».
حدیثیکه،طریحی بیان داشته است،عبارتاست،از:«وَبِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)‏ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(صلیاللهعلیهوآله) بَعَثَ سَرِیَّهً فَلَمَّا رَجَعُوا قَالَ مَرْحَباً بِقَوْمٍ قَضَوُا الْجِهَادَ الْأَصْغَرَ وَبَقِیَ عَلَیْهِمُ‏الْجِهَادُ الْأَکْبَرُ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الْجِهَادُ الْأَکْبَرُ قَالَ جِهَادُ النَّفْسِ ثُمَّ قَالَ (صلیاللهعلیهوآله)أَفْضَلُالْجِهَادِ مَنْ جَاهَدَ نَفْسَهُ الَّتِی بَیْنَ جَنْبَیْهِ‏.^[۷۸]امامعلی(علیهالسلام) فرمود:رسول خدا جوخه‏اى را به جهاد فرستاد،و چون برگشتند،فرمود:مرحبا به مردمى که‏جهاد اصغر را انجام دادند، و جهاد اکبر بر عهده آنها است؛ عرض شد یا رسول الله جهاد اکبر کدامست؟فرمود: جهاد با نفس، سپس فرمود: بهترین جهاد از کسى است، که با نفس خود که میان دو پهلو دار بجنگد.