به قرار زیر است:
گروسه(۱۳۵۳) حاوی مباحث کلی و مستند دربارهی تاریخ ترکان و مغولان است و در ذکر رویدادهای مربوط به مغولان، به فتوحات آنها و تبدیل شدن به امپراتوری بزرگ و شکلگیری اولوس جغتای و روابط حکمرانان جغتای با خانات همجوار بخصوص ایلخانان در ایران می پردازد. ولی در مورد اسلام و چگونگی گسترش آن در قلمرو جغتایی و تصوف در آسیای مرکزی بحث نشده است. این کتاب دربارهی مغولان و اولوس جغتای و ارتباط آنها با دیگر خانات مطالب ارزشمندی دارد.
بیانی(۱۳۷۵) که در سه جلد به روابط دین و دولت اختصاص دارد، مسائل مذهب را از جمله موضوعات دارای اولویت زمان مغول به شمار میآورد. این تحقیق در حقیقت برای مطالعه و بررسی تاریخ اجتماعی مذهبی دوران مغول اهمیّت اساسی دارد. روی هم رفته بیانی در این اثر مسألهی روابط متقابل اسلام و مغولها را مورد بررسی قرار داده است.
بایمتاف(۱۳۷۸ش) از جمله محققینی است که متخصص این دوره میباشد و آثار و مقالات ارزشمندی دربارهی جغتاییان نوشته است ولی در مورد اسلامپذیری در خانهای جغتایی اثر خاصی ندارد.
رفیعی(۱۳۸۴) اوضاع سیاسی، نظامی ماوراءالنهر از آغاز یورش چنگیز تا ظهور تیمور را به طور اجمالی، مورد مطالعه و ارزیابی قرار داده است. در این مقاله به اسلام در قلمرو جغتاییان پرداخته نشده ولی دربارهی الوس جغتای و اینکه چگونه شکل گرفته است، دارای اطلاعاتی است.
اشپولر(۱۳۸۹) در کتاب خود به سرگذشت و جایگاه مغولان در تاریخ جهان میپردازد. در همین راستا نیز آسیای مرکزی را به عنوان خاستگاه مغولان از یک محدودهی بستهی جغرافیایی به یک مفهوم گسترش یافتهی جهانی ارتقاء میدهد. کتاب ایشان از نظر جامعیت تحلیل و نظر دربارهی تاریخ مغولان واجد اهمیّت و ارزش خاصی است و در مورد حملهی مغولها به ماوراءالنهر و چگونگی شکلگیری اولوس جغتای و همچنین حکمرانان جغتایی و بحثهای مختصری دربارهی اسلام در قلمرو برخی از خانات جغتای بحث شده است.
پاکتچی(۱۳۹۲) به شکلگیری تصوف و همچنین زمینه های پیدایی تصوف در آسیای مرکزی تا قبل از عصر جغتایی و حیات صوفیه در این دوران پرداخته است.
بوهلر(۱۹۹۶) از گسترش نقشبندیه در آسیای مرکزی و ورود آن به هند و همچنین روابط حاکمان مغولی در آسیای مرکزی با صوفیان نقشبندی مطالبی دارد. هر چند در این مقاله به بحث تصوف و فرقه نقشبندیه توجّه شده است، ولی به شکلگیری اولوس جغتای و روابط با دیگر خانات و همچنین اسلام در قلمرو جغتای نپرداخته است، امّا از جنبهی تصوف میتواند مفید باشد.
بیران(۱۹۹۷) به منازعات خاندانهای مغولی و به ویژه تحرکات استقلالطلبانهی قایدو در آسیای مرکزی در این دوره پرداخته و اشاراتی نیز به اختلاف مذهبی خانهای مغول دارد.
۱-۵- روش تحقیق
روش تحقیق در این پایان نامه توصیفی- تحلیلی و بر اساس درک مفهومی متون تاریخی است که به شیوهی کتابخانهای انجام میشود. پس از مطالعهی منابع اصلی و پژوهشهای جدید در این زمینه و نیز مقالات تحقیقی که در کتابخانهها، مجلات و پایگاه های اینترنتی موجود است، به فیش برداری پرداخته و سپس فیشهای تهیّه شده، بر اساس موضوع و توالی و تقارن تاریخی دستهبندی میشود. در مرحلهی بعد اطلاعات فیش برداری شده تصفیه و پالایش میشوند، پس از استنباط و استنتاج تاریخی مورد نظر حاصل کار تحلیلی، به شکلی ساده و شیوا و روشن به رشته تحریر درآورده میشوند.
۱-۶-پرسشهای تحقیق
این پژوهش درصدد پاسخگویی به پرسشهای زیر است:
۱- مناسبات حاکمان جغتایی با مسلمانان آسیای مرکزی چگونه بود؟
۲- تصوف چگونه وارد قلمرو جغتاییان شد؟
۱-۷- فرضیه های تحقیق
۱- جغتای برای گرداندن چرخهای عظیم و سنگین حکومت در سرزمینی برخوردار از فرهنگ و تمدن غنی، احتیاج به همکارانی کاردان داشت. تفاوت دو فرهنگ و نحوه تشکیلات، مغولان را به تنهایی از ادارهی حکومت عاجز می‌ساخت. به همین دلیل به فوریت مسلمانان در اندرون دستگاه رخنه کردند و حساسترین شغلها را بر عهده گرفتند. سرانجام مسلمانان نه تنها در دستیابی به شغلهای حساس توفیق فراوان کسب کردند، بلکه با نفوذ معنوی در بین شاهزادگان و امرای طراز اوّل، موفق به جذب شمار بسیاری از آنان به اسلام شدند. هنوز چند سالی نگذشته بود که شاهزادگان مغولی، با کنار گذاشتن دین آبا و اجدادی به اسلام روی آوردند.
۲- صوفیان به علّت دارا بودن قدرت مادی فراوان و نفوذ معنوی بسیار زیاد در نفوس مغولان، توانستند ملجاء و پناهگاه معتبری در مقابل ظلم حکومت مغولی باشند. محافل تجمع صوفیان بهترین مکان بود تا مردم ستمدیده را دمی از قیل و قال و سختی و محنت رهایی بخشد و لذت لحظه‌ای آرامش را به آنها بچشاند. تصوف به عنوان مقتدرترین عامل معنوی که میتوانست مردم و حکومتهای منطقه را با وجود این مشکلات برای یکدیگر قابل تحمل سازد و گونهای از وحدت معنوی را در حوزهای وسیع فراهم آورد.
۱-۸- معرفی و بررسی منابع
اوّلین و مهمترین گام در پژوهشهای تاریخی، بررسی، شناخت و نقد منابع جهت استفاده صحیح از آنها در ارتباط با موضوع مورد نظر است. محقق تاریخ از وقایعی که دربارهی آنها تحقیق میکند برکنار بوده و غیر مستقیم و از طریق منابع با واقعیتها در ارتباط قرار میگیرد. از این رو شناخت و نقد منابع نقش مهمی در چگونگی شکلگیری امر تحقیق دارد.
اصلیترین و مهمترین منابعی که در تألیف این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته بطور مختصر معرفی می
گردد.
۱-۸-۱- منابع تاریخی و سفرنامه
*تاریخ جهانگشای
تألیف علاءالدین عطاملک محمّد جوینی است. ایشان از بزرگترین مورخان و نویسندگان ایرانی در سدهی هفتم هجری است. تاریخ جهانگشای در سه مجلّد در شرح ظهور چنگیزخان و احوال فتوحات او و در تاریخ خوارزمشاهیان و حکام مغولی ایران و فتح قلاع اسماعیلیه تألیف شده است. بیشترین و موثقترین اطلاعات در باب فتوحات مغولان و جغتاییان را میتوان در این کتاب یافت. علاوه بر این وی اطلاعاتی نیز دربارهی ماوراءالنهر و و دوران امرای مغولی پیش از آمدن هلاکو در اختیار خواننده میگذارد.
*جامع التواریخ
کتابی است تألیف خواجه رشیدالدین فضلالله بن عمادالدوله ابوالخیر، نوادهی موفقالدوله همدانی است. جامع التواریخ رشیدی کتاب مفصلی است در تاریخ مغول و تاریخ عمومی که کتاب اول مشتمل بر مقدمهای در ذکر احوال آدم و فرزندان او در دو قسم: قسم اول در ذکر ملوک فرس از زمان کیومرث تا عهد یزدگرد شهریار؛ قسم دوم در ذکر پیامبر اسلام تا آخر خلافت عباسی. کتاب دوم شامل تاریخ غزنویان و سلجوقیان و خوارزمشاهیان و سلاطین چین و ماچین و تاریخ بنی اسرائیل و تاریخ افرنج(افرنگ)و احوال سلاطین هند.
بر این دو جلد، ذیلی اضافه شده است هم در تاریخ اترک تا غازان خان. این اثر بیشترین مطالب را در مورد جغتاییان و رونق تصوف ارائه داده است.
*تاریخ وصّاف
تاریخ وصّاف(یا تجزیه الامصار و تزجیه الاعصار)، از قدیمیترین منابع دربارهی مغولان، به فارسی، نوشتهی شهابالدین(یا شرفالدین)عبدالله شیرازی. وی به وصّاف الحضره مشهور بود و شرف شیرازی تخلص میکرد. به گفتهی وصّاف کتاب وی دنبالهی تاریخ جهانگشای است و عطاملک جوینی در همه حال ممدوح اوست. تاریخ وصّاف مشتمل است بر یک مقدمه و پنج جلد در شرح رویدادهای حکومت مغولان و ایلخانان، از مرگ منگو قاآن تا اواسط سلطنت ابوسعید بهادر یعنی تا سال۷۲۳ه.ق. کتاب ایشان دربارهی حکمرانان جغتای و برخوردشان با مسلمانان همچنین قلمرو جغتاییان اطلاعات مفیدی ارائه میدهد.
*طبقات ناصری
کتاب طبقات ناصری اثر منهاج سراج جوزجانی از منابع مهم تاریخ ایران و بخشی از جهان اسلام که از لحاظ تاریخی و ادبی میراث مشترک ایران و افغانستان محسوب میشود. طبقات ناصری تاریخ عمومی است و در سدهی هفتم هجری به زبان فارسی تألیف شده است. این تاریخ دارای بخشهای مهمی است در خصوص دودمان غوریان و آل شنسب و سلاطین هند که در واقع بندگان آنها بودند. همچنین بخش مهمی دربارهی تهاجم مغول به سرزمینهای اسلامی و خراسان بزرگ تا حدود هندوستان را در برمیگیرد. این اثر دربارهی خانهای جغتایی و برخورشان با مسلمانان دارای اطلاعات مفیدی میباشد.
*تاریخ الجایتو
ابوالقاسم عبدالله بن محمّد کاشانی(متوفی۷۳۸۰ه.ق) در این کتاب به مغولان و بخصوص جغتاییان و درگیریهای مناطق شرقی و حملات اولوس جغتایی به خراسان در زمان هلاکو نیز پرداخته است.
*تاریخ گزیده
تألیف حمدالله مستوفی قزوینی از مشاهیر مورخان ایران و از مؤلفان و شاعران سدهی هشتم هجری است. این کتاب در تاریخ عمومی و تاریخ اسلام و تاریخ ایران تا عهد مؤلف است… کتاب شامل یک مقدمه و شش باب است و اطلاعاتی که دربارهی تاریخ ایران از استیلای مغول و سلسله های معاصر آن قوم تا زمان مؤلف در آن آمده مخصوصاً قابل توجه و استفاده است.
*تاریخ روضه الصفا فی سیره الانبیاء و الملوک و الخلفا
تألیف میر محمّد بن سیّد برهانالدین خاوند و معروف به میرخواند این کتاب یک تاریخ عمومی عالم از هبوط آدم تا زمان مؤلف در سدهی نهم است. بخش مهم این کتاب از آغاز جلد چهارم است که سلسله های اسلامی ایران را شرح میدهد… این اثر دربارهی هجوم مغولان و اولوس جغتای و حکمرانان جغتایی و مسلمانان در این دوره دارای اطلاعات ارزشمندی میباشد.
*حبیب السیر فی اخبار افراد البشر
این کتاب نیز مثل کتاب روضه الصّفا، کتابی در تاریخ عمومی نگاشتهی مورخ معروف سدهی نهم و نیمهی سدهی دهم، غیاثالدین بن همامالدین حسینی معروف به خواند میر، نوهی دختری میرخواند، صاحب روضه الصّفا است. وی در دستگاه امیر علیشیر نوایی، پرورده شد و از کتابخانهی عظیم آن وزیرِ دانشمند دانشمند پرور استفاده کرد و نخستین کتاب او خلاصه الاخبار است که بعدها آن را تفصیلی تمام داده و به نام خواجه حبیبالدین ساوجی، وزیر خراسان و همه کارهی درمش خان، فرمانروای شرق ایران، حبیب السیر خوانده است… حبیب السیر شرح وقایع را تا یکی دو ماه به مرگ شاه اسماعیل اول آورده است. این اثر دربارهی هجوم مغولان به شرق و شکلگیری اولوس جغتایی و خاندان جغتای دارای اطلاعات با ارزشی است.
*سفرنامه ابن بطوطه
سفرنامه ابن بطوطه یکی از مشهورترین سفرنامهها و کتابهای جغرافیایی است. نویسندهی این کتاب ابن بطوطه است. این کتاب نتیجهی سفرهای طولانی ابن بطوطه است که در سال ۷۵۲ه.ق آغاز شد و در سال ۷۵۴ه.ق پایان یافت و این سفرها ۲۹ سال و نیم به طول انجامید. این اثر درباره حکمرانان جغتایی، چون ترمشیرین و روند تصوف در شرق و خانقاهها دارای ارزش زیادی میباشد.
