مشخصه خاص دریاچه ارومیه تنوع جانوری کم ولی ارزش های زیستی بسیار بالا است. تولید بالای جلبک ها و آرتمیا تغدیه بسیاری از پرندگان مهم را تشکیل می دهد.
◄به دلیل نقش دریاچه ارومیه به عنوان «کاسه هیدرولوژیکی» این دریاچه دامنه محدودی از سایر فعالیت های طبیعی را عرضه می نماید. مهمترین آنها تاثیر دریاچه بر آب و هوای محلی است که منطقه را مستعد فعالیت های کشاورزی می نماید. همچنین دریاچه ذخیره مهمی برای رسوبات، مواد مغذی می باشد.

◄در دریاچه ارومیه تعداد زیادی زیستگاه آبی و خشکی وجود دارد. ۱۷ سایت بحرانی شامل خود دریاچه و برخی از زیستگاههای خشکی مهم و تالاب های اطراف دریاچه به عنوان مهمترین نواحی جهت مدیریت حفاظتی و حمایتی مطرح شده اند.
◄تالاب های آب شیرین اطراف دریاچه (نقاط بحرانی) عملکرد های هیدرولوژیکی مهمی شامل تغذیه آبهای زیر زمینی، جلوگیری از ورود آب شور، بدام انداختن مواد غذایی و رسوبات و احتمالا کنترل سیلاب را در بر می گیرند. بعلاوه آنها نقش مهمی را در تثبیت ساحل دریاچه و تامین خاک غنی جهت کشاورزی ایفا می کنند.
۱-۶-۲.ارزش های اقتصادی
◄آرتمیا تخم باارزشی دارد، پرورش ‌دهندگان میگو طی روشی این تخم‌ها را باز می‌کنند ‌و وقتی نوزاد بیرون می‌آید، برای مزارع پرورش میگو استفاده می‌کنند، زیرا میگو باید غذای جنبنده مصرف کند. از این‌رو تخم یا سیست آرتمیا در سطح دنیا دارای ارزش جهانی است و هر کیلو ۸۰ تا ۹۰ دلار ارزش دارد.
آرتمیا اورمیانا یکی از هفت گونه شناخته شده آرتمیای دو جنسی در جهان است، ارزش غذایی آن در حد مطلوب است و دارای بیش از ۵۲ درصد پروتئین و چهار درصد چربی است و ترکیب و میزان اسیدهای آمینه و اسیدهای چرب آن در حدی است که نیازهای آبزیان آبهای شیرین را به طور کامل برآورده می سازد.
از آن می توان مستقیما یا پس از منجمدکردن و یا خشک کردن به عنوان یک خوراک پروتئینی مغذی برای پرورش انواع ماهیان، میگوها و خرچنگ های آب شیرین استفاده کرد و یا می توان پس ازغنی سازی برای پرورش ماهیان و میگو های آب شور به کار برد.
تخم آرتمیا را در هر زمان که لازم باشد در طی ۲۴ ساعت می توان به لارو تبدیل کرد و به عنوان غذایی زنده در اختیار لارو ماهی و میگو قرار داد.
◄صید پرندگان آبزی و ماهی ها
◄برداشت نی
◄چرای دامها از پوشش گیاهی
◄کاربردهای درمانی-بهداشتی آب و لجن و چشمه های معدنی
از گل دریاچه ارومیه می توان در درمان بیماری هایی چون رماتیسم و آرتروز و بیماری های زنانه استفاده نمود. همچنین غلظت بالای نمک این دریاچه این امکان را می دهد که برروی آب شناور شده و تمدد اعصاب نمود بدون آنکه غرق شوید.شکل های ۳ و ۴ نمونه از این کاربرد ها می باشند.
شکل ۳- لجن درمانی در دریاچه ارومیه
شکل ۴-شناور بودن بر روی آب دریاچه ارومیه
◄گردشگری
◄برداشت نمک (املاح قابل استحلال دریاچه بعد از طی فرایند های تبخیر خورشیدی و تصفیه شامل نمک طعام، پتاس، ترکیبات منیزیم، سدیم و برم است که هریک از املاح مذکور طی فرایند های تکنولوژیکی می تواند به سایر مواد شیمیایی با ارزش مانند اکسید منیزیم، منیزیم فلزی، اسید کلریک، کلر و… منتهی شود.) [۵]
۲-وضعیت دریاچه ارومیه در گذشته و حال
حجم آبی دریاچه ارومیه تا اواخر سال ۱۳۸۸ به حدود ۱۹ میلیارد مترمکعب رسیده است. آمار ها نشان می دهد (با توجه به شکل شماره ۵ ) که از سال ۱۳۷۴ تراز آب دریاچه ارومیه سیر نزولی داشته است به طوری که در اواخر سال ۱۳۸۸ به سطح۱۲۷۱.۴ متر از سطح آب های آزاد رسیده که این میزان ۲.۷ متر کمتر از تراز اکولوژیک، ۶.۹ متر کمتر از تراز حداکثر و۴.۳ متر کمتر از تراز متوسط ۴۰ ساله آن می باشد. [۴]
همانگونه که در شکل ۶ دیده می شود تراز دریاچه و در نتیجه خط ساحلی دریاچه از سال ۱۳۶۹ (۱۹۹۰ میلادی) تاکنون دچار افت شدیدی شده است. در آخرین تصویر ماهواره ای گرفته شده از دریاچه (آذر ۱۳۹۱) دیده می شود که تعدادی از جزایر قسمت جنوبی دریاچه کاملا به خشکی وصل شده اند. (شکل ۷)
شوری آب دریاچه ارومیه در حال حاضر کاملا اشباع و معادل ۳۰۰ تا ۳۴۰ گرم نمک بر لیتر در بخش های مختلف آن است. میزان نمک خشک سواحل ارومیه معادل ۴ میلیارد تن برآورد شده است، عمر دریاچه ارومیه از زمان تشکیل تا حال حاضر معادل ۴۰ هزار سال برآرود شده است و از عمر وضعیت شوری آن تاکنون بیشتر از ۱۰ هزار سال نمی گذرد بنابر این دریاچه در دوران های قدیم وسعت و گسترش زیادی داشته است. [۶]
بر اساس آخرین مطالعات دریاچه ارومیه در حال حاضر با کاهش آبی معادل ۵ میلیارد متر مکعب از حداقل تراز اکولوژیکی زمان خود است. دریاچه ارومیه دومین زیستگاه طبیعی آرتمیا در جهان است. بر اساس آخرین مطالعات ارزیابی ذخایر آرتمیای دریاچه توسط مرکز تحقیقات آرتمیای کشور در سال ۱۳۸۷ به میزان ۸۵ درصد آرتمیا کاهش یافته است. دلایل اصلی کاهش نسل آرتمیا افزایش شوری بیش از حد آب، قطع چرخه زیستی و تولید مواد غذایی و زاد و ولد آن است. بطوریکه میزان آرتمیا از حداکثر ۲۲ عدد در هر لیتر آب دریاچه به ۱ عدد در هر لیتر رسیده است. [۶]
در حال حاضر نیز بیش از ۱۷۰ هزار هکتار از اراضی اطراف دریاچه ارومیه به خشک زار و نمک زار تبدیل شده است. خشکی دریاچه ارومیه اثرات بسیار مخرب و منفی از نظر زیست محیطی در منطقه، تخریب جایگاه زیست انسان ها، تاثیرات منفی برای کشاورزی منطقه و کشور، و در نهایت به هم خوردن شدید تغییرات اکولوژیکی و اقلیمی منطقه ایران و بخشی از جهان را درپی خواهد داشت. [۶]
شکل۵- تغییرات تراز آب دریاچه ارومیه در سال های اخیر [۴]
شکل۶- تغییرات خط ساحلی دریاچه در۴۵ سال گذشته برپایه ی تصاویر ماهواره ای
شکل ۷-آخرین تصویر ماهواره ای از دریاچه (آذرماه ۹۱)
۳-عوامل به وجود آورنده شرایط بحرانی دریاچه ارومیه
۳-۱.تغییرات آب و هوایی و اقلیمی
تغییر اقلیم یک پدیده پیچیده اتمسفری- اقیانوسی در مقیاس جهانی و دراز مدت است. بخش های زیادی از کره زمین تغییر پذیری را به صورت بخشی از اقلیم عادی خود در دوره های کوتاه مدت و بلند مدت تجربه می کنند. این تغییرات می توانند روند جدیدی را در اقلیم جهانی موجب شود. ایران نیز تحت تاثیر این عوامل قرار گرفته است. [۷]
خشکسالی یک رویداد اقلیمی است که ویژگی های آن را مدت، استمرار، شدت و وسعت منطقه تحت پوشش تشکیل میدهد این رویداد اقلیمی که معمولا بر اساس کاهش بارش سالانه نسبت به میانگین بارش دراز مدت محل نمود پیدا می کند ممکن است کوتاه مدت یا دراز مدت بوده و همچنین اثرات آن ملایم و یا بسیار شدید باشد، درجه آسیب ها و خسارات ناشی از خشکسالی نیز بر همین اساس کم و یا بسیار زیاد خواهد بود. [۸]
پژوهش های گوناگون در سطح جهان نشان دهنده ی وابستگی شرایط بوم شناختی دریاچه ها به تغییرات آب و هوایی و اقلیمی است، هر چند میزان حساسیت همگن نیست. به عنوان مثال مطالعه یکبده و همکاران (۲۰۰۵) نشان می دهد که با وجود تغییرات ۲۰ درصدی در حوضه آبخیز دریاچه تانا در یک دوره ی ۵۰ ساله، سطح آب دریاچه ثابت باقی مانده است. این در حالی است که مطالعه ی کلیک واستفان (۲۰۰۷) بیانگر تاثیرپذیری قابل توجه برخی دریاچه ها در ایالات متحده از تغییرات اقلیمی است (تا ۷۸درصد تغییرات). مطالعات مشابه در مورد دریاچه آرال نشان دهنده ی اهمیت ۱۴ درصدی عوامل اقلیمی در مقابل سهم ۸۶ درصدی عوامل انسانی است (بندون و رنارد، ۲۰۰۴، بیک و همکاران،۲۰۱۱).
محققان با مطالعه پیرامون دلایل کاهش ارتفاع سطح آب دریاچه ارومیه به ویژه با تاکید بر نقش متغیرهای اقلیمی به نتایج گوناگونی دست یافته اند. که در اینجا از مطالعات بهروز حسنی مهمویی و همکارانش(۱۳۹۰) به دلیل بیشتر بودن داده های تحقیقشان استفاده شده است.
در این پژوهش از سه گروه داده شامل داده های هواشناسی، ارتفاع سطح آب دریاچه و داده های اعتبار سنجی استفاده شده است. شکل ۸ چینش ایستگاه های مورد بررسی را نشان می دهد.
شکل ۸-چینش ایستگاه های منتخب در اطراف دریاچه ارومیه
شکل۹ تغییرات متوسط دمایی ایستگاههای مورد نظر را در دوره زمانی ۱۹۵۱ تا ۲۰۰۵ در مقایسه با میانگین ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۹ نشان می دهد که روند آن در جدول ۳ مشخص شده است. روند تنها در ۹۰ درصد معنادار بوده و هر ده سال به طور متوسط ۰.۱ درجه به دمای میانگین ایستگاه ها افزوده شده است.
شکل ۹- تغییرات متوسط دمایی در مقایسه با میانگین ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۹