تصویر۳-۱۰۶
سقف داخلی گنبد از ترنج هایی تزیین شده که هرچه به مرکزیت نزدیک شده از جزییات تزیینات آن کاسته و خلاصه تر شده است و در مرکزیت شمسه سفید رنگ وجود دارد که اسلیمی های مشکی و ختایی های سبز رنگ و گل ها و غنچه های قرمز رنگ و در آخر به هشت ضلعی فیروزه ای رنگ ختم می شود. هر ترنج دارای سه طره است و از اسلیمی سفید و ختایی فیروزه ای برخوردار است.
تصویر۳-۱۰۸
در دور پایه گنبد کتیبه های به خط نستعلیق خوشنویسی شده، دو کتیبه فوقانی داخل مسجد شیخ لطف الله به خط علیرضا عباسی از بالا به پایین است.کتیبه اول به خط ثلث با کاشی سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ که نام خطاط آن علیرضا و سال تحریر آن ۱۰۲۵ را در آخر کتیبه در برداردکه به شرح زیر است: «عن النبی صلی الله علیه و آله انه قال من توضا ثم خرج الی المسجد فقال حین یخرج من بیته بسم الله الذی خلقی فهو یهدین هداه الله الی الصواب و الایمان. اذا قال و الذی هو یطعمنی و یسقین اطعمه الله من طعام الجنه و سقاه من شرابها و اذا قال و اذا مرضت فهو یشفین جعل الله ذلک کفاره لذنوبه و اذا قال الذی یمتینی ثم یحیین امانه الله مینه الشهدا و احیاه حیوه اسعداء و اذا قال و الذی اطمع ان یغفرلی خطیئنی یوم الدین غفرالله خطاه کله و ان کان کزبد من البحر و اذا قال رب هب لی حکماً و الحقنی بالصالحین و هب الله له حکماً و علماً و الحقه بصالح من مضی و صالح من بقی و اذا قال و اجعل لی لسان صدق فی الاخرین کتب الله له فی ورقه بیضاء ان فلان بن فلان من الصادقین و اذا قال و اجعلنی من ورثه جنه النعیم اعطاه الله منازل فی جته النعیم و اذا قال و اغفرالله لابوییه. عن ائمه اهل البیت سلا الله علیهم اجمعین اذا دخلت المسجد فقدم رجلک الیمنی و قل بسم الله و بالله و من الله و الی الله و خیر السماء کلهالله توکلت علی الله و لا حول ولا قوه الابالله اللهم صلی علی محمد و آل محمد و افتح ل ابواب رحمتک و توبتک و اغلق غنی ابواب معصیتک و اجعلنی من زوارک و عمار مساجدک وممن یناجیک فی اللیل و النهار و ادحرعنی الشیطان الرجیم و جنود ابلیس اجمعین. و قال الامام ابوعبدالله جعفر بن محمد الصادق علیه السلم من مشی الی المسجد لم یضع رجلا علی رطب و لا یابس الا سبحت له الارض الی الارض السابغه صدق رسول الله صلی الله علیه و آله. کتبها علی رضا العباسی فی ۱۰۲۵».
کتیبه دوم قسمت فوقانی داخل گنبد مسجد شیخ لطف الله که در زیر پنجره مشبک اطراف گنبد نصب شده است به خط ثلث با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی بقلم علی رضا عباسی شامل تمام آیات سوره های «جمعه» و «نصر» است و قسمت آخر آن به عبارت زیر ختم می شود: «سبحان ربک رب الغره عما یصفون و سلام علی المرسلین و الحمدلله رب العالمین صدق الله العظیم و صدق رسوله النبی الکریم و نحن علی ذلک من الشاهدین و الحمدلله رب العالمین کتبها علی رضا العباسی غفرالله ذنوبه».
در بین دو نوار آیات قرآن که در پایه گنبد قرار دارند کمربندی از تزیینات قرار دارد که از گل های پنج پر، گل شاه عباسی و همچنین مشبک کاری که از آن نور وارد گنبدخانه می گردد. مابین هر مشبک کاری یک کتیبه کاشی وجود دارد که از سه ترنج تشکیل یافته، ترنج پایینی به رنگ طلایی با اسلیمی و حاشیه ای فیروزه ای، ترنج دوم با دو طره سفید و مشکی و متن فیروزه ای و ختایی و اسلیمی مشکی و قاب کتیبه ای مشکی با اسلیمی سفید، متن این کتیبه آبی و اسلیمی سفید و ختایی فیروزه ای است.
در زیر کمربندی داخل گنبد در هر گوشه در دو شکل لوزی مانند به خط کوفی بنایی با کاشی مشکی بر زمینه سفید سوره های شریفه: «قدر»، «همزه»، «کافرون»، «انشراح»، «فیل»، «ماعون»، «تین» و «فاتحه» نوشته شده است. صفحات کاشی کاری که هر یک از آنها به خط کوفی بنایی یکی از سوره ها را در بردارد از قسمتهای پرتزیین مسجد شیخ لطف الله است.
نمونه ای از کاشی های اکر و مشبک طاقنمایی که با فرم و پیچش اسلیمی طراحی شده است،این فرم نیز در بالای محراب نیز آورده شده، در این جا کاشی کاری و مشبک کاری که در ضلع غربی گنبدخانه است برای نمونه آورده شده است.

تصویر۳-۱۱۸
شکل۳-۱۱۲ سوره انشراح
در طاق نماهایی که در گوشه های گنبد خانه قرار دارند نوعی کاشی فیتیله ای فیروزه ای به صورت قاب آمده و حاشیه ای لاجوردی که با کاشی سفید به و خط ثلث آیات قرآن بر روی آن معرق شده است و در واخل این طاق نما که کاشی های خشتی نخودی رنگ آن را پوشانده قاب های صلیبی سرمه ای و نخودی که از در کنار هم قرار گرفته و شبیه به پازل گردیده است و وجود عناصر تزیینی نظیر اسلیمی خرطومی، پایه اسلیمی و… است. لازم به ذکر است که این فرم تزیین نیز در مسجد کبود در قسمت پایه صحن با کمی تغییر در تزیینات جزیی تکرار شده است.
کتیبه های خط ثلث که در چهار گوشه گنبدخانه مسجد شیخ لطف الله قرار دارند به شرح زیر است:
در گوشه جنوب غربی محوطه داخل گنبد مسجد شیخ لطف الله به خط ثلث سفید با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی سوره «انفطار» نوشته شده و در انتها با این عبارت ختم می شود: «صدق الله اعظیم الکریم . عن ابی عبدالله علیه السلم اذا کان لیله الجمعه انزل من اسماء ملئکه بعدد الذر فی ایدیهم اقلام الذهب و قراطیس النفضه لایکتبون الی لیله السبت الا الصلوه علی محمد و آل محمد فاکثروا منها ان السنه ان تصلی علی محمد و اهل بیته فی کل جمعه الف مده و فی سایر الایام مأته مره».
در گوشه جنوب شرقی به خط ثلث سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی سوره «لیل» نوشته شده و آخر کتیبه به این عبارت پایان می یابد: « صدق الله العظیم و صدق رسوله الکریم. عن جابر عن ابی جعفر علیه السلم قال قال النبی صلی الله علیه وآله لجبریل علیه السلم و ای البقاع احب الی الله تعالی قال المساجد و اهلها احب الی اولهم دخولاو آخرهم خروجاً منها صدق نبی الله».
در گوشه شمال غربی به خط ثلث با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی سوره «البینه» نوشته شده و آخر کتیبه با این عبارات خاتمه می یابد: « صدق الله العظیم و صدق رسوله الکریم و نحن علی ذلک من الشاهدین و صلی الله علی خیر خلقه محمد و آله الطیبین الطاهرین و سلم تسلیمً کثیراً کثیراً برحمتک یا ارحم الراحمین و یا اکرم الاکرمین».
۱۰۰
در گوشه شمال شرقی به خط ثلث سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی سوره «شمس» نوشته شده و قسمت آخر کتیبه با عبارات زیر تمام می گردد: « و قال الله تبارک و تعالی و ان المساجدلله فلاتدعوا مع الله احداً صدق الله العظیم و صدق رسوله الکریم و نحن علی ذلک من الشاهدین برحمتک یا ارحم الرحمین. عن الی جعفر علیه السلم قال لما اسری برسول الله علیه السلم الی السماء فبلغ البیت المعمور فحضرت الصلوه فاذن جبرئیل علیه السلم و اقام فتقدم رسول الله صلی الله علیه و آله صف الملئکه و النبیون خلف محمد صلی الله علیه و آله».
در مقرنس کاری و تزیینات محراب اسلیمی های طلایی و سفید رنگ و ختایی های فیروزه ای رنگ در متن آبی و وجود طره های سفید، مشکی و فیروزه ای که جدا کننده کتیبه ها محراب است و وجود گل های شاه عباسی، پنج پر، برگ ها و همچنین تزیینات حاشیه ای از نوع زنجیری و گره چینی کند سرمه دان در گوشه ها و نیز ترنج های فیروزه ای و کناری و پایه اسلیمی های گوناگون و خط کوفی که در دو گوشه آمده و متن «الله، محمد، علی» را در بردارد.
حاشیه دور محراب از سه طره با یک حاشیه زنجیری تشکیل شده و نیز حاشیه ی آبی رنگ که اسلیمی طلایی و ختایی فیروزه ای رنگ و گل های شاه عباسی، برگ مو، گل پنج پر و غنچه را نیز در بردارد.
۱۰۱
در دو اسپر داخل محراب کتیبه های کاشیکاری شده که دارای اسلیمی های طلایی و ختایی های فیروزه ای است در داخل محراب کاشی کاری معرق بی نظیری وجود دارد که دو لوحه به خط نستعلیق سفید در قابهای کتیبه ای بر زمینه لاجوردی متن زیر را بیان می کنند: «عمل فقیر حقیر محتاج برحمت خدا محمدرضا بن استاد حسین بنا اصفهانی ۱۰۲۸». بخشی در سمت راست و مابقی در سمت چپ آورده شده است. در بالای این کتیبه های نستعلیق کاشی های وجود دارد که مزین به اسلیمی سفید و ختایی فیروزه ای است.
محراب در قسمت جنوبی مسجد قرار دارد و در دو طرف آن پایه های از کاشی خشتی هفت رنگی وجود دارد و خط ثلثی که آیات قرآن را نوشته و مشبک کاری که به فرم طاق نما و توسط فرم و چرخش اسلیمی مشبک شده در بالای محراب است.کاشی های اکر رنگی که فضای محراب را دربرگرفته اند از اسلیمی های سرمه ای از نوع برگی مزین شده ان و ختایی های فیروزه ای که سرتاسر این کاشی ها را پر نموده اند بیشترین گلی که می توان در این طاق نما دید گل شاه عباسی است، در داخل اسلیمی های برگی سرمه ای توسط گل های سفیدی تزیین شده است.
در بین آیات قرآن که به صورت حاشیه آمده نوعی حاشیه ی دیگر قرار گرفته، این حاشیه که متن آن آبی و اسلیمی هایی طلایی و ختایی هایی سفید و گلهایی نظیر شاه عباسی، پنج پر، برگ، سر اسلیمی و …آن را مزین کرده است.
این طاق نما در ضلع شرقی (روبروی طاق نمایی که آجرکاری فیروزه ای دارد) این طاق نما نیز مانند سایر طاق نماها است آیات قرآن که دورتادور این کتیبه را در برگرفته و کاشی های خشتی اکر که بر روی آن اسلیمی سرمه ای برگی و ختایی فیروزه ای وجود دارد و هم چنین مشبک کاری که از فرم وچرخش اسلیمی است در پایین یک کتیبه ی کاشی کاری وجود دارد که از فرم ترنج های فیروزه ای و طلایی است و عامل اتصال آنها ساقه و گلهای شاه عباسی است و در حاشیه این کتیبه خشتی گل شاه عباسی، برگ و غنچه که توسط ختایی بهم متصل شده اند. عناصری که در حاشیه این اسپر جز تزیینات محسوب می شوند را در زیر می توان دید.
در صحن مسجد در طاق نمای قسمت غربی یک طاق نمای منحنی در دل طاق نما قرار دارد که پشت آن توسط آجرهای لعاب دار فیروزه ای به فرم صلیب چیده شده است. دراین قسمت کل تزیین تکرار دو ترنج سبز پسته ای و فیروزه ای است که در کنار هم چهار ترنج را به وجود آورده اند. اسلیمی های طلایی و ختایی های فیروزه ای در متن آبی و گلهای اسلیمی نیز در کنار این ترنج ها آمده اند. حتی در حاشیه پایینی قسمت آجرکاری از همان ترنج ها استفاده شده است.
در پایه های صحن نوعی دیگر از کاشی کاری را می توان دید که در آن گلهای شاه عباسی، غنچه، برگ و … که توسط خطوط ختایی بهم اتصال یافته اند. در دو گوشه نیز ترنج هایی واقع شده با حاشیه ی طلایی و اسلیمی آبی رنگ با زمینه سفید، که این ترنج ها بر روی زمینه آبی کاشی بسیار با شکوه جلوه می کنند و حاشیه که از گل های شاه عباسی و برگ بر روی متن سفید تشکیل یافته است.
در ازاره های زیر زمین مسجد شیخ لطف الله به نوعی کاشی کاری از نوع هشت و صابونک یا هشت و مربع برمی خوریم که به رنگ فیروزه ای است و برش این کاشی ها آنها را چهارضلعی و هشت ضلعی تبدیل کرده که نیز نوعی از گره چینی است.
نوعی حاشیه از کاشی کاری ست که گره صابونکی نامیده می شود، در پایین راهروهای ورودی کار شده است.
تصویر۳-۱۳۶
فصل چهارم
مقایسه تطبیقی مسجد کبود و مسجد شیخ لطف الله
۴-۱ مقایسه تطبیقی نقوش مسجد کبود تبریز و شیخ لطف الله اصفهان
نقش متنوع و رنگارنگ کاشی کاری مساجد ایرانی، جز زیباترین و پرمعناترین عناصر به کار رفته در مساجد است. این نقوش پرمعنا هریک بر حسب شکل و محل قرار گیری دارای کارکرد و بار معنایی و رمزی متفاوت است. تکرار، ویژگی خاصی است که در میان عبادتگاه ها تنها در مسجد به این وسعت استفاده شده است و در عملکرد خود با روح اسلام و عبادت در آن ارتباط تنگاتنگ و مستقیم دارد. نقوش اسلامی که در نوع گردش اسلیمی و ختایی و نقوش هندسی جلوه گر شده است معمولاً از یک یا چند شکل منظم به دست می آید که در انحناها و دوایر قرار می گیرند و بر طبق اندازه های تکرار شونده به اشکال متفاوتی نمودار می شوند و به این صورت، تناسبات وابسته به آن نقش، در کل سطح گسترش طرح تکرار می شود. حتی اگر پایه هندسی کار حذف شده باشد و تنها خطوط و شکل هایی که بر اساس آن ترسیم شده است باقی مانده باشد باز هم روح هم آهنگ و تکرار شونده آن محفوظ و نمایان است. این نقوش نیز جلوه ای قدسی در هماهنگی کامل با معماری بنای مسجد است و چنان احساس معنویت را به شخص حاضر در مسجد القا می کند. که گویی تمام ساختمان مسجد در ذره ذره نقوش و اشکال خود دائماً ذکر او می گویند و به همراه خود، عابد را از مقام خاکی به سیر در افلاک دعوت می کنند. این نقوش که نظم هندسی آن گویای عقلانی بودن آن است ضمن اینکه برای ره گذران زیبایی صوری ایجاد کرده. برای عابد، نقش دیگری ایفا می کند و او را از عالم تعلقات و کثرات به عالم وحدت و ماورای ظاهر رهنمون می کند. در اغلب نقوش اسلامی، نوشته، نقش کار ساز و مهمی ایفا می کند. خطوط نسخ وکوفی به سیال بودن آب زلال و به نرمی نسیم سحرگاهی در لابه لای نقوش یا روی آن ها می لغزند و آیات نور و اشارات قداست را بر آن ها می نگارند. هنرمند مسلمان از کثرات می گذرد تا به وحدت نایل آید. انتخاب نقوش هندسی، اسلیمی و ختایی و کم ترین استفاده از نقوش انسانی و وحدت این نقوش در یک نقطه، تاکیدی بر این کوشش است. طرح های هندسی که به نحو بارزی وحدت در کثرت و کثرت در وحدت را نمایش می دهد. همراه با نقوش اسلیمی که نقش ظاهری گیاهی دارند آن قدر از طبیعت دور می شوند که فضای معنوی خاصی را ابداع می نمایند که رجوع به عالم توحید دارد. تفکر توحیدی چون دیگر تفکرهای دینی در معماری مساجد، تجلی تام و تمام پیدا می کند. رنگ نیز به خودی خود ظهور نمی یابد مگر اینکه بر نقش بنشیند آن گاه است که منشاء اثر می گردد و در فضا سازی دخالت می کند. سومین عنصر مهم فضاسازی معنوی مسجد،‌ نور است که رنگ نشسته بر نقش را ظاهر می گرداند و در فضاسازی نقشی بی بدیل ایفا می کند. همه رنگ های نشسته بر نقوش است که رنگ ها را ظاهر می گرداند و طیف رنگین از کم رنگ به پر رنگ و سایه روشن را می آفریند. بدین ترتیب، عمق میدان و وسعت دید، معنا و موجودیت می یابد.[۸۹] در یک محیط، باید میان زیبایی و عملکرد ارتباط برقرار نمود. طراحی محیطی برای زیبا ساختن محیط بصری، آگاه کردن و ارتباط برقرارکردن به عنوان یک اهرم پر قدرت، به ایفای نقش می پردازد. این پیام باید در وهله اول، کاربردی بوده و بعد زیباشناسانه آن مراعات گردد. به عبارت دیگر،‌ در جهت زیبایی و مطلوب نمودن محیط تلاش صورت پذیرد.[۹۰] در معماری اسلامی ایران،‌ بدون شک جنبه های ساختمانی و نوآوری در فضاهای مساجد و ایجاد فضایی تازه در سیر تاریخی خود،‌ از اهمیت بالایی برخوردار می باشد. یک معماری ایران در عناصر معماری همچون قوس ها، تاق بندی ها، گنبد و حتی مقرنس به عنوان یک تزیین حجمی و سه بعدی پیشتاز بوده و توانسته است این دستاوردها به دیگر سرزمین های اسلامی نشان دهد.[۹۱] مسجد، محل تجلی مجموعه ای از هنرهایی است که مصداق مسلم هنر شهودی است. بعبارت دیگر، در مساجد نه تنها دین با هنر ملاقات می کند بلکه مهم ترین نمودهای هنر اسلامی،‌ معماری مساجد و ویژگی های بارز آن است. مجموعه ای از جلوه های هنری را می توان در مساجد مشاهده نمود که از آن باید به هنر پرستشگاهی یا هنر قدسی یاد کرد. این جلوه های هنری عبارتند از معماری،‌ گچبری،‌ آجرکاری، کاشی کاری، مقرنس کاری،‌ خوشنویسی، فضاآرایی و… در طول نسل ها و قرون متمادی،‌ پاکترین و امن ترین ملجاء برای هنر اسلامی، مساجد بوده است. از آنجا که هنر با نماد آمیخته است و نمادها ماهیت و جوهر هنر را تشکیل می دهند. لذا مجموعه هایی که از هنر در خدمت مسجد قرار گرفته، فراوان بوده و دارای پیامی معنادار می باشد. در هنر معماری مساجد، خطوط عمودی، افقی و منحنی، دارای معنای بلندی می باشند. ساخت گنبد، محراب، گلدسته ها، ستون ها،‌ منبر،‌ مقرنس ها نیز پیامی را به مخاطب القا می نماید. هنر اسلامی نه تنها در مسجد بلکه در متن زندگی مردم جریان یافته و در طول قرون متمادی، محیطی را فراهم آورده. که در آن مسلمین با به یاد داشتن خداوند و با عنایت و تامل در باب زیبایی که نهایتاً فقط ناشی از خداوند است که به مفهومی مطلق و زیبا منتهی می شود کار هنری انجام می دهند.[۹۲] معماری مسجد بدنبال الهام از مفاهیم کلام الهی و روایی است، تا فضایی ایجاد بکند که عالم ملکوت (عالم معنا) و عالم ناسوت (عالم صورت، ملک و طبیعت) را به هم قرین سازد و فضای روحانی واحدی را خلق کند. چه گنبد، مناره، محراب و طاق در فرم ها و چه کتیبه ها و کاشی کاری ها و گچبری ها و کاربندی ها همگی به یک محور و نهایت منتهی به یک نقطه می شوند. نقوش، اشکال و رنگ ها در معماری نشانه بارزی برای القای معانی پنهان هستند. مخاطب از طریق حضور در فضای معماری به درک شهودی آن معانی نایل می شود.[۹۳]
۴-۲ مقایسه تطبیقی طراحی و مصالح
معماری مساجد و تزیینات آن در گنبد، مناره ها، موزاییک ها و کتیبه ها و نقوش مقرنس کاری، فضایی را ابداع می کند که آدمی را به روحانیت فضایی ملکوتی پیوند می دهد. در معماری سنتی، شکل های هندسی، چیزی بیش از ابزار تکنیکی صرف هستند هرچند به این معنا نیز در معماری عمل می کنند ولی ورای این عملکرد مادی دارای وظیفه مهم تری هستند و آن یادآوری انسان است از طریق چهره سمبلیکی، در معماری سنتی هیچ چیز بدون معنا نیست و معنا چیزی جز حالت روحانی نیست. اما به همراه پوشش، سه عامل نقش، نور و رنگ نیز در فضا سازی دخالتی مستقیم و ناگزیر دارند. نقش، محصول لاینفک و ناگزیر مصالح بنایی نیز می باشد. نحوه قرار گیری آجرها در کنار و بر روی هم به هر حال، تولید نقش می کند و نیز در فضا سازی دخیل است. مزاوجت آجر و ملات و حمایت این دو از یکدیگر نیز نقش آفرین است.
۴-۲-۱ کاشی کاری
به کار بردن کاشی معرق و نقش و نگار و رنگ های لاجورد و شنگرف در داخل این دو بنا باعث شد در اینجا به بررسی مختصری از کاشی کاری این دو بنا می پردازیم.
مسجد کبود تبریز: در تمام کاشی کاری های بی نظیرش، عبارت(علی ولی الله) و اسامی مقدس حسنین سلام الله علیها به اشکال مختلف، زینت بخش دیوارها بوده است. نمای روبروی مسجد با سردرب کاشی کاری شده، کف مسجد کاشی های براق داشته، ارتفاع طاق باقی مانده سر در زیادتر از ۵/۸ متر است. که تماماً از کاشی های معرق پر آب و رنگ پوشیده شده است. سطح پایه های دو طرف با طرح ها و اشکال مرکب از گل و بوته و کاشیهای معرق الوان پوشیده شده بود که بر روی کتیبه های این پایه عبارات مختلفی با آیات قرآنی نوشته شده است. کاشی کاری زیبای این مسجد و اسلیمی های آبی و سفید بر زمینه کرم- قهوه ای  به همراه نورگیرهای گنبد آن جلوه ای خاص به مسجد بخشیده است. کاشی کاری آن صرفاً به رنگ لاجوردی و عمدتاً از قطعات شش ضلعی کار شده بود و تمام سطح سقف آن زرنگار (نقاشی با آب طلا) است. نقش و نگار معرق مسجد شامل گره بندی های هندسی، گل و بوته اسلیمی و ختایی و کتیبه های مختلف که مجموعاً حکایت از زیبایی خارق العاده ای داشته است. خصوصیت بارز و شهرت مسجد کبود با معماری ویژه آن بیشتر به خاطر کاشی کاری معرق و تلفیق آجر و کاشی، اجرای نقوش پرکار و در حد اعجاز آن می باشد. که زینت بخش سطوح داخلی و خارجی بنا بوده است. همان طور که از نامش پیداست، این عمارت تماماً با کاشی های لاجوردی و فیروزه فام پوشیده شده است؛ کاشی هایی از جنس دریا و آسمان. در لابلای این فیروزه‌ها، کاشی هایی به رنگ سیاه و سفید نیز خود نمایی می‌کنند. که به سبک و سیاق معرق در کنار هم با نظمی‌چشم ‌نواز چیده شده‌اند. کاشیکاری محراب مسجد، جلوه‌ای بدیع از این هنر را در مسجد به نمایش گذارده است که مقرنس‌هایی با پوشش معرق و طرح‌های اسلیمی ‌و کاشی کاری ‌هایی به رنگ‌های فیروزه‌ای، ‌لاجوردی، سفید و طلایی را در برابر دیدگان قرار می‌دهد. دیوارهای شبستان اصلی (گنبدخانه) با کاشی های لاجوردی، فیروزه ای، سفید و سیاه و با شیوه های معرق و گاهی در طرح های گره تزیین شده اند. استفاده از آیات قرآن کریم، اسماءالله و احادیث نبوی در تزیین کاشی کاری جلوه و شکوه آنها را صد چندان کرده است. محراب زیبای مسجد که عالی ترین نوع تزیینات در آن به کار رفته است، به همراه دیوارهای جانبی آن با مقرنس کاری های زیبایی با پوشش معرق و طرح های اسلیمی و با کاشی های فیروزه ای، لاجوردی، سفید و طلایی تزیین یافته است. طرح های اسلیمی به کار گرفته شده در روی کاشی های حاشیه خارجی ردیف مقرنس محراب بسیار بدیع و منحصربه فرد است و این همان سبکی است. که در دوره صفویه از آن اقتباس شده و به اوج خود رسیده است. بقایای کاشی های معرق و گره کاری های روی سطوح بیرونی، استفاده از این نوع تزیینات را در سطوح خارجی ثابت می کند.
مسجد شیخ لطف الله اصفهان: دارای، گنبد زیبایی ست که از کاشی پوشیده شده و طرح آن نقش ترنج و اسلیمی بزرگ است و با شکل و اندازه گنبد تناسب دارد. راهروی مسجد که به شبستان و محراب بی نظیر آن منتهی می شود، دارای کاشی کاری خشتی بسیار زیبا و پنجره های سنگی مشبک است. کاشیکاری داخل شبستان شامل کاشی های هفت رنگ و معرق کاریهای زیباست و کتیبه های معرق و قطارپیچ فیروزه ای و پنجره های مشبک کاشی است. طرح نقوش و رنگ آمیزی های متنوع و الوان نارنجی و لاجوردی، جلال و زیبایی خیره کننده ای به این شبستان بخشیده است. کاشی کاری سقف داخلی شبستان، با طرح لوزی و ریزه کاری های خاصی که در آن به کار رفته شگفت انگیز است. محراب کاشی معرق و مقرنس کاری آن نیز در زمره آثار مهم هنری است از لحاظ صنعت کاشی و معرق کاری، شاهکاری به شمار می رود. بدین ترتیب فردی که وارد مسجد می‌شود محراب دقیقاً رو به رویش قرار می‌گیرد. این مجموعه که بیشتر آراسته به کاشی است درخشان، ولی هماهنگ است و رنگ های مسلط را فیروزه‌ای لاجوردی و سفید شیری تشکیل می‌دهد. ازاره و طاق نماهای وسط دیوارها با کاشی های هفت رنگ اطلسی پوشیده شده که در طاق نماها دارای اسلیمی های درشتی است. ‌باقی داخل بنا از کاشی های معرق درخشانی است که موجب رقص نور در سراسر سطح بنا می‌شود. گاه با ورقه‌های تابان نوری همراه است که لحظه‌ای، تمام رنگ طرح را فرا می‌گیرد. صحن مسجد ‌این یک معماری ناب است، بی عیب و آرام و هنوز به همان کمال باقی مانده است. تزیینات کاشی کاری در داخل از ازاره‏‌ها به بالا همه از کاشی‌های معرق پوشیده شده‌است. رنگ های‌ مسلط آبى‌، فیروزه‌ای‌، لاجوردی‌، سفید شیری‌، نخودی‌ پخته‌ و طلایى‌ است‌.
۴-۲-۲ خط و خوشنویسی
خط در معماری اسلامی، از اجزا جدا ناشدنی آن به شمار می رود و همواره نقش و سهم با اهمیتی را در یک مجموعه بنا دارد. خط و کتیبه های خطی که غالباً در بردارنده آیات کتاب خدا و یا احادیث و روایاتند، روح خاصی را در بنا به جریان می افکند و جلوه عبادی و قدسی ویژه ای را به بنا می بخشد و طهارت معنوی شگفتی را به آن اعطا می کند. خط بر قامت بنا، ردای عبادت می افکند و با نشستن در اطراف گنبدها و مناره‌ها، بنای مورد نظر را در عمل عبادت غرقه می سازد.[۹۴]
مسجد کبود تبریز: در متن کتیبه برجسته سر درب باشکوه و پر نقش و نگار آن، عمارت مظفریه و نیز نام نعمت الله بن محمد البواب، خطاط و به احتمال زیاد طراح نقوش که از هنرمندان برجسته خوشنویسی آذربایجان بوده، نوشته است. خطوط متنوع کوفی، نستعلیق، ثلث، نسخ و طرح های زیبای اسلیمی و ترکیب رنگ که در زیبایی و ظرافت بی نظیر است. سر در اصلی مسجد با کاشی کاری معرق و کتیبه‌های به خط ثلث و تابلو‌هایی با خط کوفی شامل سوره‌های قرآن از کاملترین نمونه‌های معرق دوران اسلامی‌به شمار می‌روند. و استفاده از خطوط در تزیین بنا که به صورت یک نوار در بالای ازاره های شبستان و ازاره های سنگی به کار رفته است. این خطوط نیز آیات قرآن می باشد و از سوره حمد آغاز شده است. در حاشیه شاه نشین ها نیز از آیات برای تزیین استفاده شده و در داخل مسجد شیعه بودن را می توان کاملاً احساس نمود.
مسجد شیخ لطف الله اصفهان: کتیبه ی سردر مسجد و دو کتیبه بزرگ کمربندى داخل گنبد، که در قسمت پایین گنبد به خط ثلث سفید بر زمینه ی کاشی لاجوردی معرق جلب توجه می کند، به خط زیباى علی‌رضا عباسی است که از مشهورترین ثلث نویسان زمان پادشاهی شاه عباس اول به حساب می آمد. یکى از شاهکارهاى بى نظیر معمارى را در محراب مسجد مى توان مشاهده کرد. در این محراب کاشی کارى هاى معرق و مقرنس هاى بسیار ظریفى به چشم مى خورد. همچنین دو لوح داخل محراب وجود دارد که عبارت «عمل فقیر حقیر محتاج بر رحمت خدا محمدرضا ابن استاد حسین بناى اصفهان» روى آن در دو قاب کتیبه ای نوشته شده است. در کمربندی گنبد در هشت گوشه آن به خط کوفی بنایی سوره های فاتحه، انشراح، فیل، قدر، همزه، ماعون، کافرون و تین آورده شده است.
۴-۲-۳ آجر
آجر نیز هنگام نما سازی استفاده می شود و از آجر برای طرح های به صورت جناغی و لوزی بهره می گرفتند، که برخی را عقب و برخی را به جلو می چیدند. استفاده از آجر به منظور بنا سازی و هم به منظور استفاده های تزیینی از آن در جهان اسلام به مراتب بیش از سنگ می باشد؛ و این شاید به خاطر جنبه های بصری خاص سنگ باشد که هرگز نمی تواند در حد آجر، بنا را به لطافت بصری برساند.
مسجد کبود تبریز: مصالح بنا آجری است. از بقایای مسجد معلوم می شود که آجرها با گچ بند کشی شده است. بالای این بنا گنبدی قرار داشت که از آجر ساخته شده بود، که ریخته است.گنبد آجری مسجد کبود با ۱۷ متر دهنه و ۲۰ متر ارتفاع، یکی از بزرگ ترین آثار معماران اسلامی قرن نهم هـ ق است که با الهام از سبک معماری دوره ایلخانی با آجر ساخته شده است.
مسجد شیخ لطف الله اصفهان: مصالح اصلی ساخت این مسجد آجر بوده است و بیشترین آجری که در تزیین مسجد بهره گرفته شده در قمست نخودی رویه گنبد است که این آجرها به صورت لعابدار نخودی رنگ است.
۴-۲-۴ سنگ
سنگ در معماری اسلامی از سنگ برای کار در شالوده، بدنه، فرش کردن و تزیین بنا استفاده می شد. گرچه به علت موقعیت جغرافیایی و اقلیمی استفاده از سنگ در برخی نقاط چون آذربایجان بیشتر دیده می شود. اما بهره گیری از آن تقریباً در سراسر ایران مرسوم متداول بوده است. استفاده از سنگ در پی بنا و دیوارها اهمیت ویژه ای داشت و برای ساختن کتیبه ها سنگ های گوناگونی چون سنگ سیاه، سنگ آهگ، سنگ مرمر-که با دقت تراشیده و گاهی حجاری می شد- به کار می رفت.[۱]
مسجد کبود تبریز: سنگفرش کف این بنا بسیار باشکوه و خوش منظره بوده که هنوز هم آسیب ندیده است. سنگهای ساختمانی نادری در آن به کار رفته است. شبستان کوچک که در حکم مکانی خصوصی و مقبره سلطنتی در نظر گرفته شده بود، در سمت جنوب بنا واقع شده و با قطعات سنگ مرمر ازاره بندی شده بود که آیات قرآنی به خط زیبای ثلث و به صورت برجسته زینت بخش قسمت فوقانی سنگ ها و کف شبستان ها به احتمال قوی مرمرین بوده است.
مسجد شیخ لطف الله اصفهان: جلو خان مسجد با عقب نشستگی از بدنه شرقی میدان آغاز می‌شود. بعد از عبور از چهار پله به محوطه سردر می‌رسیم. قسمت پایینی دیوارهای این محوطه با سنگ مرمر زرد پوشیده شده‌است، سکوهای بزرگ کناری هم از همین نوع سنگ هستند.
۴-۲-۵ معماری و پلان
همان گونه که پیرنیا در کتاب سبک شناسی معماری ایران به آن اشاره کرده است تهرنگ مسجد کبود تبریز که بدون میان سرا می باشد از مسجد شاه ولی تفت برگرفته شده و پس از آن نیز در مسجد شیخ لطف الله اصفهان به کار رفته است .