منبع: توسلی و موسوی، ۱۳۸۴، ص۴
۲-۲-۲- مفهوم سرمایه و ابعاد آن
سرمایه به هر نوع دارایی که قابلیت تولید ایجاد میکند، اطلاق میگردد. سرمایه یک مفهوم اقتصادی است و تعاریف مختلفی از آن در علم اقتصاد ارائه شده است. برای نمونه «جان بلاک^[۲۳]» میگوید: «سرمایه، وسایل تولید ساخت بشر است»، در تعریف دیگری آمده: «سرمایه، مالی است که از آن عایدی به دست میآید» ولی این تعاریف فقط به بخشی از تعاریف سرمایه نظر دارد. سرمایه در یک تقسیمبندی کلی به سرمایه مرئی و ملموس، سرمایه مالی و سرمایه نامرئی تقسیم میشود. در اقتصاد کلاسیک، بیشتر سرمایه مرئی و ملموس مانند کار، زمین، ماشین و ابزارآلات مدنظر بود. چنانکه تعریف جان بلاک به این نوع سرمایه اشاره دارد. این مفهوم سرمایه، تنها در عرصه اقتصاد محدود نمانده و با تغییر اندک در سایر عرصه های اجتماعی نیز وارد شده است. در اقتصاد نئوکلاسیک، به سرمایه های مالی اعم از وجوه نقد، اوراق قرضه، سهام و اسناد بهادار نیز توجه شده است. چنانکه تعریف دوم به این معنا اشاره دارد. در اقتصاد جدید اعم از اقتصاد نهادگرا و پساصنعتی، سرمایه های نامرئی و ناملموس مانند سرمایه های انسانی، سیاسی، فرهنگی و سرمایه اجتماعی اهمیت بیشتری دارند. با توجه به رویکردهای سهگانه فوق میتوان برای سرمایه شش بعد را در نظر گرفت.

۱-۲-۲-۲- سرمایه مادی (طبیعی)^[۲۴]
مقصود از سرمایه طبیعی آن دسته از منابع طبیعی است که به عنوان ماده خام از آن در یک فرایند تولیدی استفاده میشود. به عبارت دیگر سرمایه طبیعی به منابع تجدیدشدنی و تجدیدنشدنی طبیعت گفته میشود. هوا، آب،زمین، ابزارها، ماشین آلات و سایر تجهیزات فیزیکی ابعاد سرمایه طبیعی قلمداد میشوند. (فصیحی، ۱۳۸۹، صص۲۱-۲۰)

۲-۲-۲-۲- سرمایه اقتصادی^[۲۵] (مالی)
به درآمد پولی و همچنین سایر داراییهای مالی اطلاق میشود، مثل پول و ثروت که میتواند جهت تولید کالا و خدمات مورد توجه قرار گیرد. بوردیو معتقد است که سرمایه اقتصادی ریشه دیگر انواع سرمایه است. «فلورا»^[۲۶] در تعریف این نوع سرمایه مینویسد:
«شکلهایی از پول بریا افزایش ظرقیت واحدهایی که به آن دسترسی دارند. مزیت سرمایه مادی در این است که به آسانی قابل اندازه گیری است و تمایل برای قرار دادن دیگر سرمایه ها در داخل واژه سرمایه (مالی) وجود دارد.»
بدهی سرمایه، ارزش سرمایه، درآمد مالیاتی، پسانداز، تخفیف مالیاتی و اهداء، ابعاد سرمایه مالی شمرده میشوند. (فیلد، ۱۳۸۵، ص ۳۲)
۳-۲-۲-۲- سرمایه انسانی^[۲۷]
اصطلاح سرمایه انسانی را برای اولین بار «شولتز^[۲۸]» (۱۹۶۱) به کار برد؛ وی سرمایه انسانی را به مثابه سرمایه ­گذاری در آموزش با بازگشت سرمایه معین تعریف کرده است. به صورت دقیقتر میتوان گفت سرمایه انسانی به ارتقا و بهبود توانمندیهای اکتسابی و انتسابی تولیدی افراد جامعه اطلاق میشود. بنابراین، سرمایه انسانی به فاکتورهای کیفی نظیر تحصیلات، دانش، تخصص، مهارتهای تکنیکی و خلاقیتهای افراد گفته میشود.
اگرچه سرمایه انسانی با سرمایه متعارف(یا فیزیکی) متفاوت است، اما از قابلیت تبدیل شدن به آن برخوردار است. سرمایه انسانی به دلیل اهمیت خود مکمل سرمایه فیزیکی و ابزار نیل به دیگر سرمایه ها معرفی شده است. آموزش، مهارتها، سلامتی، ارزشها و رهبری به عنوان ابعاد سرمایه انسانی شمرده میشوند.
۴-۲-۲-۲- سرمایه فرهنگی^[۲۹]
بوردیو برای اولین بار سرمایه فرهنگی (۱۹۹۰) را به کار برده و مقصود وی از این استعاره، سرمایهگذاریهای طبقه مسلط در بازتولید مجموعهای از نمادها و معانی است که از سوی طبقه تحت سلطه، غلط درک و درونی شده و آنها را به مثابه نمادها و معانی طبقه خود پذیرفتهاند. طبق این نظریه سرمایه ­گذاری در کنشهای آموزشی فرایند بازتولید، همچون تعلیم و تربیت، قرار دارد که هدف از آن تلقین توده ها و درونی کردن ارزشهای این نمادها و معانی است.
«فلورا» (۲۰۰۰) در تعریف سرمایه فرهنگی از تعریف کارکردگرایانه استفاده کرده و چنین مینویسد: « سرمایه فرهنگی تعیین میکند چگونه جهان را ببینیم، چه چیزی جهت ارائه به دست آوریم و به چه چیزهایی جهت تغییر بیندیشیم.»
باید توجه داشت که سرمایه فرهنگی گاه در قالب پدیده های ملموس مانند آثار فرهنگی تحقق مییابد و گاه به صورت غیرملموس و در قالب سرمایه معنوی عینیت مییابد؛ مانند ارزشها، باورها، عقاید و اعمال مشترک در میان یک گروه.
۵-۲-۲-۲- سرمایه سیاسی^[۳۰]
سرمایه سیاسی به تعریف ما از قدرت بستگی دارد. به دلیل تعریفهای متفاوت قدرت، سرمایه سیاسی نیز از تعاریف متعدد برخوردار است. بر اساس تعریف وبر از قدرت، سرمایه سیاسی عبارت است از: «توانایی گروه برای نفوذ و اثرگذاری در توزیع منابع برای واحدهای اجتماعی، شامل کمک کردن به برنامه کاری جهت اینکه چه منابعی در اختیار هستند.»

خود سرمایه سیاسی نیز دارای وجوه متفاوتی است که سازمانها، ارتباطات و قدرت، ابعاد اصلی سرمایه سیاسی را تشکیل میدهند. (فصیحی، ۱۳۸۹، صص۲۴-۲۱)
۶-۲-۲-۲- سرمایه اجتماعی^[۳۱]
مجموعه منابع مادی یا معنوی است که به یک فرد یا گروه اجازه می دهد تا شبکه پایداری از روابط کم و بیش نهادینه شده آشنایی و شناخت متقابل را در اختیار داشته باشد. (فیلد، ۱۳۸۵، ص۳۱) بر این اساس سرمایه اجتماعی ناظر بر شاخصهایی است که به تقویت شبکه روابط اجتماعی و تسهی

و حاصلی دو چندان که منتظرند، دهد… و خدا به کار نیکوکاران بصیر و آگاه است»(نیکومرام، فیض آبادی، ۱۳۹۲، صص ۸۴-۸۱).
۲-۳-۱۲- موانع اجرای مسئولیت اجتماعی سازمان

مدیران امروز باید علاوه بر مهارت های فنی، اداری و انسانی به مهارت اداره مسائل اجتماعی و پاسخگویی به نیازهای اجتماعی و محیطی نیز مجهز بوده و مسائل جامعه را جزء اهداف سازمانی خود در نظر بگیرند .
توجه به مسائل اجتماعی مستلزم ایجاد ساختارهای لازم در سازمان و پایه گذاری فرهنگ جامعه دوستی و کل نگری است. ایجاد باور و اعتقاد به مسئولیت اجتماعی، سنگ بنای مدیریت مسائل عمومی است. در راه تحقق مسئولیت اجتماعی سازمان ها، مدیران با راهی ناهموار مواجه اند و مشکلاتی را در مقابل دارند که باید آمادگی رویارویی با آنها را داشته باشند.
یکی از مشکلات عمده، عدم توجه به محیط رقابتی در جهان امروز است. اگر سازمان ها منابع خود را صرف تحقق اهداف مسئولیت های اجتماعی و انسانی کنند، به طور حتم در صحنه رقابت، آسیب های شدیدی خواهند خورد و ممکن است این امر به حذف آنها منجر شود. البته اگر همه سازمان ها مسئولیت اجتماعی و انسانی را سرلوحه اقدامات خود قرار دهند، این مسئله پیش نخواهد آمد. اما هیچ تضمینی در مورد همکاری همه سازمان ها وجود ندارد. بدین ترتیب اولین مشکل تعارض حاصل از رقابت های اقتصادی در مقابل توجهات اجتماعی و انسانی است.

مسئله دیگر در این زمینه، ماهیت اختصاصی مسئولیت اجتماعی و انسانی است. اصولاً سازمان ها بر اساس تقسیم بندی های تخصصی ایجاد شده اند و هرکدام در یک زمینه خاص تخصص و تجربه دارند، درحالی که
مسئولیت های اجتماعی و انسانی نیاز به تخصص های دیگری در عرصه های خارج از تخصص سازمان ها دارند. به کلامی واضح تر، سازمان ها برای آنکه بتوانند جایگاه خود را در جامعه حفظ کرده یا بهبود بخشند؛ به نحوی که باعث ادامه بقای آنها و موفقیت شان در کار شود، لازم است به مسئولیت اجتماعی توجه لازم داشته باشند. اگر سازمان ها به مسئولیت اجتماعی خود عمل نکنند، دولت با اتخاذ تصمیمات و تصویب قوانین، به نحوی سازمان ها را مجبور می کند که به این مهم عمل کنند؛ در حالی که اگر سازمان ها خود به این وظیفه اجتماعی داوطلبانه عمل کنند، نیاز به کنترل نبوده و کار آنها موجب می شود تا در میان جامعه، از چهره مطلوبی برخوردار شوند.
اصولاً، در جوامع بشری، رفتارهای گروهی و حتی رفتارهای فردی، روی افراد و گروه های مختلف داخل جامعه تأثیر می گذارد و هر چه فرد یا گروه از توانایی و قدرت بیشتری برخوردار باشد، دامنه تأثیر آن روی جامعه بیشتر خواهد بود. به عبارت دیگر، سازمان به هر نحوی که عمل کند، عملکردش روی جامعه تأثیر می گذارد و این تأثیر، چه خوب و چه بد، به خود سازمان باز می گردد(براتلو، ۱۳۸۶، صص ۹۶-۹۵).
بخش چهارم: پیشینه تحقیقات انجام شده در داخل و خارج از کشور
۱- در تحقیقی که توسط بو سینی و کازلاسکایت در سال ۲۰۱۲ با هدف بررسی رابطه میان مدیریت منابع انسانی و مسئولیت پذیری اجتماعی شرکتها و نتایج عملکردی آنهادر کشور لیتوانی انجام شد. تحقیقات بر روی ۱۱۹ شرکت متوسط تا بزرگ در لیتوانی صورت گرفت . یافته های حاصل از تحقیق نشان داد که ۱/۷۸ درصد از سازمان های پاسخگو ، استراتژی منابع انسانی رابه صورت کتبی یا غیر کتبی دارا می باشند و تنها ۸/۳۸درصد دارای صورت وضعیت مسئولیت اجتماعی شرکت بوده اند ، اما بیش از نیمی از سازمان های پاسخگو دارای یک کد اخلاقی ، صورت وضعیت شرکت صورت وضعیت های مختلف دیگر بوده اند. نتایج نشان داد که رابطه میان HRM ,CSR و نتایج عملکردی وجود دارد و سازمان ها با مدیریت انسانی توسعه یافته تر یعنی در جایی که HRM به عنوان یک ایفاگر نقش استراتژیکی عمل می کند و عملکرد های منابع انسانی را ارزیابی می نماید.

۲- در تحقیقی که توسط کاری و کرین در سال ۲۰۰۳ از دیدگاه مطالعه موردی برای شناسایی تأثیر اقدامات راهبردی مدیریت منابع انسانی شامل مدیریت عملکرد، استخدام و انتخاب، تعامل کارکنان و توسعه مسیر شغلی بر افزایش تسهیم دانش در سازمان استفاده کردند. آن ها پیشنهاد کردند که اقدامات مدیریت منابع انسانی می تواند تسهیم دانش در سازمانی با ساختار و فرهنگ سازمانی مبتنی بر وظیفه را بهبود دهد.
۳- لارسن و فوس در سال ۲۰۰۳ تحقیقی را با هدف بررسی تأثیرات اقدامات جدید مدیریت منابع انسانی بر عملکرد نوآوری شرکت ها انجام دادند .در بخش های مختلف، ۹ متغیر مدیریت منابع انسانی را شامل گروه های کاری میان رشته ای ، چرخه های کیفیت ، سیستم های جمع آوری پیشنهادهای کارکنان، چرخش شغلی برنامه ریزی شده ، تفویض مسئولیت ۵، ادغام وظایف، پرداخت مبتنی بر عملکرد، آموزش داخلی و خارجی شرکت را مورد بررسی قرار دادند. نتایج آن ها نشان داد که عملکرد نوآوری چهار بخش تولیدی و یک بخش مخابراتی با اکثر ۹ متغیر مدیریت منابع انسانی در ارتباط است.
۴- در تحقیقی که توسط حاج کریمی و همکاران در سال ۱۳۸۶ با هدف شناسایى تاثیر اقدامات منابع انسانی بر رفتار شهروندی کارکنان و با لحاظ نمودن تعهدسازمانی به عنوان متغیر میانجی یا واسطه انجام شده است. بدین منظور پرسشنامه های برای سنجش این متغیرها طراحی شده و پس از اطمینان از روایی و پایایی ابزار اندازه گیری توسط تحلیل عاملی اکتشافی و تاییدی، در میان کارکنان رده تخصصی بانک ملت توزیع شد.نتایج تحقیق حاضر نشان داد که اقدامات منابع انسانی بر رفتارشهروندی کارکنان تاثیر م
ثبتی دارد. از بین اقدامات منابع انسانی( یعنی توانمندسازی، توسعه شایستگی، عدالت رویه ای و تسهیم اطلاعات) بیشترین تاثیر را بر رفتار شهروندی داشته است. همچنین اقدامات منابع انسانی، طبق مدل تحلیل مسیر، می تواند از طر یق تعهد سازمانی بر رفتار شهروندی تاثیرگذارد. در پایان جهت بهبود رفتار شهروندی سازمانی از طریق تقویت اقدامات منابع انسان پیشنهاداتی برای مدیران منابع انسانی ارائه شده است)حاج کریمی و همکاران،۱۳۸۶ ).
۵- در تحقیقی که توسط شمس و همکاران در سال ۱۳۸۹ صورت گرفت این پژوهش با آگاهی نسبت به نقش مزیت آفرینی نظام نگهداری منابع انسانی، اثرمیانجیگری احساس عدالت سازمانی را بر رابطه رویکرد راهبردی در نظام نگهداری منابع انسانی و تعهد سازمانی کارکنان در یک سازمان دولتی مورد مطالعه قرار میدهد. در تبیین این روابط، سه فرضیه تدوین شد و طی آزمون میدانی مورد تأیید قرار گرفت؛ هم چنین با بهره گرفتن از روش آماری تحلیل مسیر ، ضریب اثر مستقیم و اثر کلی و نیز جهت اثر گذاری متغیر های تحقیق بر یکدیگر تعیین شد(.شمس احمر و همکاران ،۱۳۸۹).
۶- تحقیقی توسط برومند و رنجبری در سال ۱۳۸۸ باهدف بررسی اقدامات منابع انسانی و عملکرد نوآوری با تأکید نقش مدیریت دانش انجام گرفت.نتایج این مقاله نشان می دهد که اقدامات راهبردی مدیریت منابع انسانی به طو ر مثبتی با عملکرد نوآوری مرتبط است. هم چنین اقدامات راهبردی مدیریت منابع انسانی به طور مثبتی با ظرفیت مدیریت دانش رابطه دارد .اقدامات راهبردی مدیریت منابع انسانی برای انگیزش تمایل کارکنان به منظور کسب، تسهیم و کاربرد دانش درسازمان ها مفید و سودمند هستند. اقدامات راهبردی مناسب مدیریت منابع انسانی می تواند توسعه محیط سازمانی کمک کننده به فعالیت های مدیریت دانش را حمایت و ارتقاء دهد. هم چنین ظرفیت مدیریت دانش در ابعاد کسب،تسهیم و کاربرد، کمک مثبت زیادی به عملکرد نوآوری سازمان می کند. ظرفیت مدیریت دانش بر رابطه بین اقدامات راهبردی مدیریت منابع انسانی و عملکرد نوآوری نیز تأثیر می گذارد.
۷- تحقیقی توسط جوادین و فراحی در سال ۱۳۹۰ با موضوع اثر بخش ترین اقدامات منابع انسانی در سازمان های موفق انجام گرفت.این مطالعه در میان ۱۰۰ شرکت برتر بورس اوراق بهادار تهران صورت گرفت.یافته های پژوهش رویکرد جهان شمول را تأیید کرده است و نتایج نشان داد که در شرکت های بورس اوراق بهادار تهران، شرکت هایی که استراتژی تسهیل سازی در مدیریت منابع انسانی را به کار گرفته اند و اقدامات خاصی را برای منابع انسانی خویش برنامه ریزی کرده اند،عملکرد مطلوب تری را نشان می دهند.

۸- تحقیقی توسط درویشی و همکاران در سال ۱۳۹۰ با هدف تبیین جایگاه سرمایه فکری در ارتباط میان وظائف مدیریت منابع انسانی و عملکرد سازمانی در قالب یک مدل است.جامعه آماری این تحقیق ،شرکت مال نفت ایران و نمونه آماری شامل ۱۵۶ مدیر میانی و عالی بود که به روش خوشه ای تصادفی انتخاب شده اند.برای بررسی مؤلفه های تحقیق و سنجش روایی سازه از تحلیل عاملی تأییدی و برای آزمون فرضیه ها از روش معادلات ساختاری استفاده شد. یافته های تحقیق، حاکی از آن است که فعالیت های مدیریت منابع انسانی از طریق سرمایه فکری بر عملکرد سازمانی دارای تأثیر معنادار است. در مدل برازش شده این تحقیق، ارزیابی عملکرد،انتخاب و استخدام ، بیش ترین بار عاملی را در فعالیت های مدیریت منابع انسانی به خود اختصاص داده و در بین سرمایه های فکری، سرمایه ساختاری،بیش ترین بار عاملی را در مجموعه سرمایه دارا می باشد.
۹- تحقیقی توسط مشبکی و شجاعی در سال ۱۳۸۹ صورت گرفت.این پژوهش به بررسی رابطه فرهنگ سازمانی و مسئولیت اجتماعی سازمان ها می پردازد که وزارت نیرو به عنوان مورد تحقیقاتی انتخاب شده است. در این تحقیق مباحث به دو بخش تقسیم شده اند. نخست مباحث مربوط به فرهنگ سازمانی و مدیریت فرهنگ سازمانی عنوان می شود و سپس تاثیر مولفه های فرهنگ سازمانی بر پیاده سازی مسئولیت اجتماعی سازمان ها بررسی می شود. در این پژوهش، ابتدا مباحث مربوط به ادبیات تحقیق با استناد به مقالات و مدل های معتبر بررسی شده است، که فهرست اولیه مربوط به معیارهای فرهنگ سازمانی از مدل بارون و گرینبر گ و معیارها مسئولیت اجتماعی سازمان ها از مدل دنیسونا ستفاده گردید است و اصلاحات لازم در این فهرست، از طریق انجام مصاحبه گروه کانون با کارشناسان و صاحبنظران شکل گرفت. همچنین برمبنای این معیارها، پرسشنامه ای طراحی شد که با بهره گرفتن از روش های آزمون تحلیل واریانس فریدمن و آزمون دوجمله ای، فرضیه های تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است. از یافته های این تحقیق می توان به این نتیجه رسید که بین مولفه های فرهنگ سازمان و مسئولیت پذیری اجتماعی سازمان ۵% ‹p همبستگی مثبت و بالایی وجود دارد و اینکه مدل ذهنی کارکنان ، اصلی ترین مولفه موثر بر مسئولیت پذیری اجتماعی سازمان می باشد.
جدول ۲-۱- خلاصه تحقیقات انجام شده

هیبرید بهار

۵۱/۳۰cd

۲۵/۱۰۸c

۰۰/۷۸d

۰۰/۱۲۰bc

۷۵/۱۶c

نعمت

اعداد در هر ستون که حداقل دارای یک حرف مشترک می باشند فاقد اختلاف معنی دار در سطح احتمال ۵درصد در آزمون دانکن می باشند.
۴-۳- عملکرد و اجزای عملکرد
۴-۳-۱- تعداد خوشه در واحد سطح (مترمربع)
تعداد خوشه در واحد سطح، مهمترین عامل در افزایش عملکرد دانه برنج می باشد. عملکرد نهایی دانه را می توان به صورت تعداد خوشه در واحد سطح و وزن خوشه بیان نمود (زنگ و شانون، ۲۰۰۰). قابلیت تولید خوشه در واحد سطح، در زمان حداکثر پنجه زنی تعیین می گردد. در این بررسی، نتایج حاصل از تجزیه واریانس داده ها، اختلاف معنی داری را در سطح احتمال ۱ درصد نشان می دهد (جدول ۴-۱۹). تعداد خوشه در واحد سطح از ۱۸۴ عدد در طارم هاشمی تا ۳۰۸ عدد در هیبرید بهار۱ متغیر بود (۴-۲۰). نتایج حاصل از آزمون مقایسه میانگین تیمارها نشان داد که به ترتیب لاین های ۴۱۶، ۱۳۶، ۴۲۴ و ۱۰۸ از تعداد خوشه بالایی برخوردار بودند که با رقم هیبرید (بهار۱) اختلاف معنی داری نداشتند (جدول ۴-۲۰). رقم بهار۱ با قابلیت پنجه زنی بالا و تجمع ماده خشک بالا در مرحله حداکثر پنجه زنی، تعداد خوشه در واحد سطح بیشتری نیز داشت. تعداد خوشه در واحد سطح و تعداد کل دانه در خوشه، اندازه مخزن را تعیین می نمایند و از آنجا که یک مکانیسم کنترل کننده قوی بین این دو جزء وجود دارد، افزایش یکی از آن دو، منجر به افزایش اندازه مخزن نخواهد شد.

۴-۳-۲- وزن هزار دانه
وزن هزار دانه یکی از مهمترین اجزای عملکرد می باشد که نشان دهنده اختصاص بیشتر مواد فتوسنتزی به دانه هاست. وزن هزار دانه در تیمارهای مختلف مورد بررسی، اختلاف معنی داری در سطح احتمال ۱ درصد نشان دادند (جدول ۴-۱۹). بر اساس جدول مقایسه میانگین، بیشترین وزن هزار دانه به لاین ۳۲۹ با ۴۱/۲۸ گرم بود که یکی از عوامل بالا بودن عملکرد در این تیمار می باشد. و کمترین مقدار به لاین ۲۲۳ با ۷۱/۲۱ گرم تعلق گرفت که دلیل پایین بودن عملکرد آن در بین لاین های مورد مطالعه می باشد (جدول ۴-۲۰). نتیجه فوق با نتایج محمدیان روشن و همکاران (۱۳۷۷)، و لی و همکاران (۱۹۹۱) مشابه می باشد. در کل ارقام اصلاح شده به علت طولانی بودن دوره پر شدن دانه و تجمع ماده خشک بالا در این دوره وزن هزار دانه بالایی دارند (هنر نژاد، ۱۳۸۱؛ یوسف نیا، ۱۳۷۹).
۴-۳-۳- تعداد کل دانه در خوشه
تعداد دانه جزء مهمی از عملکرد و شاخصی از قدرت مخزن است (آگلی، ۱۹۹۸). بر اساس جدول مقایسه میانگین، بیشترین مقدار کل دانه در خوشه متعلق به لاین شماره ۱۰۸ (۷۷/۱۸۷ عدد) و کمترین متعلق به هاشمی (۰۸/۱۱۶ عدد) بود (جدول ۴-۲۰).لاین شماره ۱۰۸ با وجود اینکه بیشترین تعداد کل دانه در خوشه را دارا بود اما بیشترین مقدار دانه های پوک و نیمه پوک هم در این لاین مشاهده شد. یانگ و همکاران (۲۰۰۲) نشان دادند افزایش تعداد دانه نشانگر زیاد بودن عملکرد نیست. زیرا باید درصد باروری دانه ها زیاد باشد (پنگ و همکاران، ۱۹۹۹).
۴-۳-۴- تعداد دانه پر در خوشه
نتایج حاصل از تجزیه واریانس داده ها، نشان داد که از نظر تعداد دانه پر در خوشه اختلاف معنی داری در سطح احتمال ۵ درصد، بین تیمارها وجود داشت (جدول ۴-۱۹). بر اساس جدول مقایسه میانگین تعداد دانه پر در خوشه از ۲۵/۷۹ عدد در رقم طارم هاشمی تا ۲۵/۱۳۳ عدد در رقم بهار۱ متغیر بود (جدول ۴-۲۰). به ترتیب لاین های ۴۱۶، ۲۰۳، ۲۰۹، ۱۰۸، ۱۳۶، ۴۲۴، ۴۱۵ با اختلاف کمی پس از هیبرید بهار۱ قرار گرفتند ولی با رقم نعمت اختلاف معنی داری نداشتند. تعداد دانه پر یکی از اجزای اصلی عملکرد در برنج است که می تواند به عنوان معیاری جهت انتخاب ارقام و لاین های پر محصول برنج استفاده گردد (میلر و همکاران، ۱۹۹۱، مهتر، ۱۹۹۴). تعداد دانه های پر به وسیله نسبت قدرت منبع به اندازه مخزن، قدرت گلچه ها برای قبول کربوهیدرات ها و انتقال مواد فتوسنتزی (آسیمیلات ها) از برگ به سنبلچه ها تعیین می گردد (یوشیدا، ۱۹۸۱). اما نتایج حاصل از آزمایش ما نشان می دهد که تعداد دانه پر در خوشه در بیان اختلاف عملکرد بین تیمارهای مورد بررسی در این آزمایش نقشی نداشته است.
۴-۳-۵- تعداد دانه نیمه پر و پوک
بر اساس جدول تجزیه واریانس، اختلاف معنی داری بین تیمارها وجود داشت (جدول ۴-۵). بیشترین تعداد دانه نیمه پر و پوک متعلق به لاین شماره ۱۰۸ (۰۲/۶۴ عدد) و کمترین مقدار عددی متعلق به هیبرید بهار(۱۱/۲۲ عدد) بود (جدول ۴-۶). یکی از دلایل کمبود مواد فتوسنتزی جهت پر شدن دانه ها، کاهش میزان فتوسنتز و تولید زیست توده می باشد. در همین راستا اشرف و همکاران (۱۹۹۴) نشان دادند که کاهش ظرفیت اختصاص مواد فتوسنتزی از منبع به مخزن، می تواند عامل دیگری برای محدودیت باروری دانه ها باشد.

۴-۳-۶- درصد باروری
بر اساس جدول تجزیه واریانس، از نظر درصد باروری دانه اختلاف معنی داری بین تیمارها وجود داشت (جدول ۴-۵). بیشترین مقدار عددی میانگین درصد باروری دانه ها متعلق به هیبرید بهار (۸۸/۸۵ درصد) بود (جدول ۴-۶). هیبرید بهار بیشترین تعداد دانه پر و در نتیجه بالاترین درصد باروری را دارا بود.
۴-۳-۷- طول خوشه
طول خوشه در محاسبه عملکرد نقشی ندارد ولی به عنوان یکی از صفات ارزیابی عملکرد مورد توجه است. با توجه به جدول مقایسه میانگین (جدول ۴-۲۰) بیشترین طول خوشه متعلق به لاین ۴۱۶ با مقدار ۹۳/۲۶ سانتیمتر بود که با لاین های ۱۳۶، ۱۰۸، ۴۲۴، ۴۱۵، ۲۰۳، ۲۳۳، ۲۰۹، ۳۲۹ اختلاف معنی داری نداشت و کمترین طول خوشه متعلق به لاین ۲۲۳ با مقدار ۰۵/۲۵ سانتیمتر بود. خوشه های بزرگ موجب افزایش اندازه مخزن می گردند (پنگ وسنادهیرا، ۲۰۰۳). چنانچه در لاین ۴۱۶ و سایر لاین های مذکور همین عامل در بالا بودن BMD، CGR و عملکرد نقش داشته است. از جهتی با کاهش طول خوشه، دریافت نور توسط برگ ها افزایش می یابد و باعث افزایش فتوسنتز پوشش گیاهی می شود (ستر و همکاران، ۱۹۹۵).
۴-۳-۸- شاخص برداشت
نتایج حاصل از تجزیه واریانس داده ها، نشان داد که از نظر شاخص برداشت اختلاف معنی داری بین تیمارها وجود داشت (جدول ۴-۱۹). بر اساس جدول مقایسه میانگین بیشترین مقدار عددی شاخص برداشت متعلق به لاین۳۲۹ (۱۸/۴۲ درصد) و کمترین مقدار متعلق به لاین ۲۲۳ (۸۳/۳۵) بود (جدول ۴-۲۰).
لاین ۳۲۹ با شاخص برداشت بالا، میزان بیشتری از ماده خشک را به دانه ها اختصاص داده است . البته می توان گفت که شاخص برداشت بالا، لازمه عملکرد بالا است اما، شرط کافی برای رسیدن به عملکرد مطلوب نیست.
۴-۳-۹- عملکرد دانه
نتایج حاصل از تجزیه واریانس داده ها، نشان داد که از نظر عملکرد اختلاف معنی داری بین تیمارها وجود داشت (جدول ۴-۱۹). بیشترین عملکرد نیز به لاین۴۱۵ با میانگین ha/t 74/6 تعلق گرفت که به ترتیب با لاین های ۴۲۴، ۱۰۸، ۲۰۹، ۴۱۶، ۲۰۳ و ۳۲۹ اختلاف معنی داری نداشت. و پایین ترین عملکرد متعلق به هاشمی با میانگین ۹۳/۲ تن در هکتاربود(جدول ۴-۲۰). به طور کل بالا بودن عملکرد در لاین های مذکور را می توان به بالا بودن میزان CGR، LAI، RGR، NAR، BMD و همچنین صفات طول خوشه، وزن هزار دانه و شاخص برداشت نسبت داد. طبق جدول ۴-۲۴ همبستگی بین صفات مذکور با عملکرد مثبت و معنی دار بود، بنابراین با افزایش سرعت رشد محصول، شاخص سطح برگ و صفات نامبرده در ارقام مختلف برنج می توان عملکرد دانه را افزایش داد.
جدول۴-۱۹- میانگین مربعات عملکرد و اجزاء عملکرد تیمارهای مورد مطالعه

در دهه های پس از کسب حق رأی و با فرونشستن سیاست عملگرایی شدید زنان، ایدئولوژی خانه نشینی بار دیگر در قالب روایتهای جدید و با توسل به مفاهیم علوم جدید و به ویژه روان شناسی نوین مطرح شد. این برداشت برای سرمایهداری مفید بود زیرا از طریق آن به شکلی مستقیم یا غیرمستقیم میتوانست زنان را به حاشیه بازار کار بفرستد. در این زمان نیاز به نیروی کار (به طور خاص در دوره رکود اواخر دهه ۱۹۲۰ و دهه ۱۹۳۰ و سالهای بعد از جنگ دوم جهانی) نمیتوانست پاسخگوی جذب هم زنان و هم مردان باشد، و در عین حال، اتکا به نیروی کار موقت و کم و بیش از نظر اجتماعی «نامشروع» زنان مفید بود. به علاوه، مطرح ساختن انگاره خانه نشینی با برداشتهای سنتی از نقش زنان که بخشهای عظیمی از جامعه اعم از زنان و مردان آن را مسلم میانگاشتند، انطباق داشت به نظر میرسید که تعریف «زن خوب» به عنوان مادر و همسر خوب پذیرفتنیتر و موجهتر از آرمانهای فمینیستی است. از یک سو تبلیغات رسانه ها و از سوی دیگر مواضع رادیکال برخی از فمینیستها که به تدریج میرفتند تا برداشت خود از فمینیسم را به عنوان برداشت غالب در جنبش تحمیل کنند، باعث میشد این طور به نظر برسد که فمینیسم، اندیشه و رویه ای در جهت بر هم زدن کل نظام اجتماعی و روابط حاکم بر آن در سطوح مختلف است که میتواند بسیاری از ارزشها و آرمانهای مورد توجه و حتی دل بستگیهای عاطفی افراد را از میان ببرد.

۲-۲-۱۰- تفسیر موج دوم زمینه ظهور موج دوم جنبش زنان
دهه های ۱۹۳۰ تا سالهای میانی و شاید پایانی دهه ۱۹۶۰ را که در ادامه دوره رکود جنبش فمینیستی تلقی میشود، بیش از هر چیز باید سالهای زمینه ساز ظهور موج دوم جنبش زنان یا فمینیسم جدید دانست. برخلاف برداشت معمول در نظریههایی که ریشه های جنبشهای اجتماعی را در افول در موقعیت اقتصادی و اجتماعی گروه های اجتماعی به دلیل دگرگونیهای سریع اجتماعی جست و جو میکنند، همان گونه که اوبرشال اشاره میکند، در مورد جنبش زنان نمیتوان نشانه های روشنی دال بر زوال موقعیت زنان یافت. زنان در واقع کم و بیش همان تبعیضهایی را تجربه میکردند که از قبل با آن روبرو بودند و «قربانیان جابه جاییهای اجتماعی» شدید محسوب نمیشدند. تغییراتی هم که در وضعیت آنان به وجود می آمد کم و بیش بسیار بطیء (آهسته) بود. برخی از مارکسیستها در تبیین جنبش زنان، آن را نه نتیجه زوال موقعیت آنان، بلکه نمونهای از آگاهی های کاذب سرمایهداری میدانند که نتیجه رفاه اقتصادی و استقلال غیرمعمول و قدرت خرید زیاد زنان بود و به رشد «مد» مشارکت سیاسی و اجتماعی در میان آنان منجر شد. اما در واقع ظهور موج دوم جنبش زنان نتیجه تحولاتی عمیق بود که طی این چند دهه به تدریج در موقعیت اجتماعی و اقتصادی زنان پیش آمد. با توجه به این تحولات و تضادهای ناشی از موقعیت جدید و تأثیرات سایر جنبشهای اجتماعی، بار دیگر فمینیسم زمینه مناسبی برای ظهور فعال یافت.

۲-۲-۱۰-۱- تحولات سرمایهداری و تأثیرات آن بر موقعیت زنان
دوره بعد از جنگ اول جهانی مرحله تحکیم اقتصاد جهانی سرمایه داری صنعتی و دگرگونی در ساختار قدرت آن بود. افول بریتانیا که از دهه ۱۸۷۰ آغاز شده بود با وقوع جنگ اول ادامه یافت و به تدریج ایالات متحده توانست توانایی های خود را افزایش دهد و پس از یک دوره از فقدان قدرت هژمونیک در نظام جهانی، در یک دوره کوتاه مدت بیست ساله بعد از پایان جنگ دوم جهانی به موقعیتی شبیه به موقعیت بریتانیا در بخش اعظم سده نوزدهم دست یابد. اقتصاد سرمایهداری بعد از جنگ اول جهانی یعنی از زمان شروع تفوق نسبی آمریکا در نظام جهانی تا رسیدن این کشور به موقعیت هژمونیک در سالهای ۶۵-۱۹۴۵ با تحولات فنآورانه و مدیریتی و نیز افت و خیزهای مقطعی هم در سطح جهانی و هم در سطح ملی روبرو بود. پاسخهای متفاوتی که در دوره های مختلف به مشکلات و بحرانهای نظام که در افول نرخ سود، بیکاری، سقوط قیمتها در بازار سهام، ورشکستگی بنگاه های اقتصادی و سایر حوزه ها متجلی بود داده میشد، آثار تعیین کنندهای بر ساختار اشتغال و جایگاه افراد در آن، سطح رفاه، رابطه میان حکومت و اقتصاد و… داشت. سرمایه داری در این دوره به شکلی فزاینده به سمت سازمان یافتگی پیش میرفت.

سرمایه ها از طریق ادغامهای افقی و عمودی متمرکز میشد و ساختار مدیریتی شکل گرفت که به لحاظ کارکردی به بخشهای مختلف تقسیم شده بود. با وجود تداوم روند ادغامها به رغم قوانین ضد تراست در ایالات متحده از اواخر دهه ۱۹۲۰ بحران جدیدی ظهور کرد که دیگر ابتکارات خودجوش سرمایهداران نمیتوانست آن را حل کند و در نتیجه، دولت به عنوان یک بازیگر فعال وارد صحنه شد و پایه های یک دولت رفاهی شکل گرفت.
۲-۲-۱۰-۲- دولت رفاهی و موقعیت زنان
معمولاً دولت رفاهی را ملازم سرمایهداری سازمان یافته یا «سرمایهداری متأخر» میدانند. در واقع این نوع دولت که ویژگی اصلی آن تمرکز و انسجام بیشتر دستگاه های دولتی و دخالت دولت در حوزه های مختلف اقتصادی و اجتماعی است، محصول کژکارکرد شدن سرمایهداری لیبرال و بروز بحران شدیدی تلقی میشود که حل آن از طریق ساز و کار بازار و دست نامرئی اسمیتی ناممکن به نظر میرسید و دولت دیگر نمی توانست به بیان هابرماس فقط مرزهایی را تعیین و حفظ کند که سرمایهداری در درون آن عمل میکرد. در واقع شاید بتوان گفت دولت رفاهی نفی نظام لیبرال یا لسه فر بود. دولت رفاهی تعدادی از کارکردهایی را به عهده گرفت که در گذشته بازار آنها را تنظیم میکرد یا در خانواده ها و سازمانهای داوطلبانه انجام میشدند؛ اما حال دیگر از این طرق قابل اجرا نبودند و دولت برای پر کردن شکافهای کارکردی وارد صحنه شد.

آلن تورن بر آن است که دولت رفاهی میتواند به یکی از سه مقوله هنجاری حقوقی تعلق داشته باشد. این نوع دولت میتواند از قانون به عنوان عامل همگرایی در تلاش برای حفظ نظم در وسیعترین معنای آن استفاده کند؛ یا از آن به عنوان قراردادی حاکم بر روابط میان منافع متفاوت یا حتی متضاد کنشگرائی استفاده کند.^[۵۶]
۲-۲-۱۰-۳- فمینیسم لیبرال- اصلاح طلب طرفدار حقوق زنان
جریان لیبرال عمدتاً از زنانی از طبقه متوسط و تحصیلکرده تشکیل میشد. مهمترین هدف این جناح جذب کامل اجتماعی و سیاسی زنان در نهادها و ساختارهای موجود بود و به همین دلیل اصلاح طلب و حتی راست و محافظه کار تلقی میشد. امید کلی این جریان آن بود که با دسترسی زنان به همه نهادها، نقش مبتنی بر جنسیت آنها خود به خود متحول شود و به عبارت دیگر، ساختار اجتماعی از طریق قانون گذاری و اقناع دگرگون گردد در نتیجه، کانون مرجع کنش سپهر عمومی بود و مهمترین مخاطبان آن تصمیم گیرندگان سیاسی بودند توجه این جناح بیشتر معطوف به عمل بود تا نظریه و به بیان فریدن، به دنبال «دگرگون ساختن جامعه» از راه های «عملی» بود. این برداشت وجود داشت که از طریق سیاست میتوان قواعد و قوانینی را تدوین کرد که شرایط کاری و دستمزدها را تعیین و دسترسی به فرصتها را تضمین میکنند، خدمات لازمی را فراهم میآورند که زنان را قادر میسازد مانند مردان کاملاً رشد کنند و مهارتها و استعدادهای خود را به کمال به کار گیرند.
۲-۲-۱۰-۴- فمینیسم برابری
با توجه به این که فمینیستهای لیبرال عمدتاً از نظریهپردازی اجتناب کردهاند و خود را بیش از هر چیز عملگرا میدانند، دسترسی به آرای دقیق و ساخته و پرداخته شده آنها جز از طریق مطالبی که در سخنرانیها و نشریاتشان صرفاً به آنها اشاره کردهاند قابل استخراج نیست. اما در کل، میتوان گفت که فمینیستهای لیبرال وارثان اصلی حزب زنان و ایدئولوژی برابری طلبانه آن هستند. در این برداشت، نهادها و انگارههای «مردانه» فی نفسه به چالش کشیده نمی شوند. مدل لیبرال از «فرد» که زمانی فقط در مورد مردان به کار گرفته میشد، باید به زنان بسط یابد. البته این لزوماً به معنای نفی وجود تفاوتهای میان دو جنس نیست، اما تأکید بر آن است که شباهت انسانها به هم بیشتر از تفاوتهایشان است ولی یک نظام وسیع «ناعادلانه» بر اساس این فرض بنیان نهاده شده که این تفاوتها مهم و بنیادی هستند چنین استدلال میشود که حتی اگر تک تک سلولهای زنان و مردان متفاوت باشد، نمیتوان به این نتیجه رسید که نوعی رابطه فرودستی و فرادستی میان دو جنس وجود دارد. با وجودی که در صورتهای ساده زیستی، تفکیک جنسی از لحاظ زیست شناختی شدیدتر است، اما در میان انسان هاست که تفکیک جنسی مورد تأکید قرار میگیرد و درباره آن مبالغه میشود. حتی بسیاری از تفاوتهای جنسی ناشی از تفاوت در نوع و میزان حرکات جسمی و نوع تغذیه زنان و مردان است که اموری اجتماعی هستند و نه زیستی.
بر اساس این دیدگاه، زنان و مردان هر دو به عنوان موجوداتی انسانی ذاتاً برابر هستند و این مردان بوده اند که انسانیت را «مردانه» نشان دادهاند و در طول تاریخ حوزه های مردانه و زنانه را جداگانه تعریف کرده اند و از این طریق زنان را در موضع فرودست قرار دادهاند. زنان به عنوان گروهی ستم دیده مطرح هستند و «مانند همه مردمان تحت ستم، تحقیر سنتی جامعه را پذیرفتهاند. هدف این است که در همه موقعیتها امکانات برابری پیشروی زنان و مردان باشد و از این طریق، نقشهای انسانی منطقیتری ایجاد شود.^[۵۷]
۲-۲-۱۰-۵- فمینیسم رادیکال و طرفدار رهایی زنان
جناح رادیکال جنبش شامل گروه های آزادی بخش زنان بود. فعالان این جناح بیشتر زنان جوانتر و رادیکال تری بودند که اکثراً در جنبشهای دانشجویی، چپ نو، حقوق مدنی و صلح فعال بودند. این جناح از آن جهت رادیکال تلقی میشود که تنها راه حل مشکل نابرابری جنسی را تغییری انقلابی میدانست و درصدد بود با ساز و کارهایی چون «افزایش آگاهی» در میان زنان، آنها را با ستمی که بر ایشان میشود و راه رفع آن آشنا سازند.
«فمینیسم رادیکال» عنوانی است که در برخی از متون، هم در اشاره به فمینیسم رهایی بخش رادیکال به کار میرود و هم به آنچه گاه به شکلی دقیقتر، رادیکالیسم فمینیستی» نامیده میشود، اطلاق میگردد.
باید توجه داشت که این شاخه از جنبش بیشتر ریشه در جنبشهای چپ دهه ۱۹۶۰ داشت. زمانی که زنان در این جنبشها با تبعیضهای جنسی آشکار از سوی همرزمان خود روبرو شدند به سمت جدایی سازمانی از این جنبشها و پیگیری آرمان زنان سوق داده شدند. اما در سازمانهای جدید به تدریج مشخص شد که برخی از فمینیستها آرمانهای اجتماعی و سیاسی عامتر خود را نسبت به آرمان زنان در اولویت قرار میدهند و یا حداقل پیگیری همزمان دو آرمان را ضروری میشناسند آنها اتحاد با سایر جنبشها در جهت ایجاد تحول فراگیر اجتماعی و سیاسی را لازم می دانستند. برخی از آن ها که خود را زنان ضد امپریالیسم میخواندند، فمینیسم را با اعتراض به «ستم سرمایهداری» به کشورهای توسعه نیافته ترکیب میکردند. آنان میان سرمایهداری، نژاد پرستی و سکسیسم رابطهای ارگانیک را فرض میکردند و مبارزه خود را در مبارزهای وسیع علیه نظام سرمایهداری نژاد پرست و پدر سالارانه میدانستند و در راه رهایی همه «اقلیتهای تحت ستم» مبارزه میکردند. از دید اینان، «خواهری» میان زنها تنها بخشی از برداشتی وسیع تر از روابط برابرتر و دموکراتیکتر بود. اینان بر آن بودند که جنبشهای مختلف اجتماعی باید روابط مطلوبی با یکدیگر داشته باشند و در ائتلافی علیه اشکال مختلف ستم مبارزه کنند.
۲-۲-۱۰-۶- محورهای مبارزه و ابزارهای مبارزاتی
چشم انداز فمینیسم رادیکال با تأکید آن بر مفهوم «پدرسالاری» و «عمومیت» آن در همه عرصه های حیات، هم عرصه مبارزه و هم موضوع آن را برای فمینیستهای رادیکال تعیین میکند. اگر پدرسالاری ساختی بنیادی است که در همه سطوح زندگی جاری است باید با آن در همه جا مبارزه کرد. به بیان آلیس رُسی، فمینیسم «با همه اجزای زندگی برخورد نقادانه دارد». مسأله فقط ورود زنان به برخی نهادها و تعدیل برخی دیگر از آنها نیست. پدرسالاری یعنی نظامی فراگیر که محور اصلی آن به انقیاد کشاندن زنان است. هر آنچه به این انقیاد کمک میکند بخشی از این نظام محسوب میشود. پس زبان، فلسفه، علم، مذهب، اخلاف، نهادهای اجتماعی و سیاسی، همه و همه هم عرصه مبارزه و هم موضوع تغییر انقلابی هستند. گاه به نظر میرسد از دید فمینیست های رادیکال، تاریخ نوع بشر چیزی نیست جز داستان مکرر یک توطئه فراگیر علیه زنان. هر آنچه در تاریخ بشریت به وجود آمده و هر تحولی که در آن صورت گرفته حداقل در یک بعدش بازتولید پدر سالاری را در خود داشته است وظیفه جنبش فمینیسم نیز مبارزه با ابعاد پدرسالارانه موجود در هر پروژه، نهاد یا پدیدهای است که چنین بعدی دارد و این کم و بیش همه چیز را شامل میشود. فمینیسم رادیکال به دنبال یک سامان نوین اجتماعی است که در آن زنان تابع مردان نخواهند بود و زنان و زنانگی کم ارزش و حقیر تلقی نخواهد شد. بر همین اساس، عرصه مبارزه بیش از آن که عرصه عمومی سیاسی باشد، عرصه نیمه عمومی و حتی خصوصی است.
تقریباً میان صاحب نظران اتفاق نظر وجود دارد که باید دوره زمانی سال های ۱۹۲۰ تا ۱۹۶۰ را دوره رکود و فترتِ خواسته یا ناخواسته جریانهای فمنیستی دانست. ایشان دلایل زیادی برای این وضعیت ذکر میکنند. از جمله قحطی و بیکاری شدید در اروپا و نیز اوضاع آشفته اقتصادی، اجتماعی و امنیتیِ ناشی از جنگ جهانی اول، پیدایش جنبشهای اقتدارگرا مثل نازیسم و فاشیسم، و از همه مهم تر وقوع جنگ دوم جهانی در اروپا که اصولاً نایی برای اندیشه ورزی و تلاشهای نظری و تئوریک باقی نگذاشته و اندک فعالیتهای این دوره را تحت الشعاع اقتضائات امنیتی خود قرار داده بود. همه این عوامل دست به دست یکدیگر داده بودند تا برای مدتی نهضت زنان تحت الشعاع تحولات سیاسی و نظامی به وجود آمده قرار بگیرد. اما درست در همین چارچوب زمانی است که اندیشه های فمنیستی جدیدی منعقد شده و موج ناشی از آن در حال برخواستن بود. مسألهای که به واسطه شرایط یادشده، در زمان خود چندان جدی گرفته نشد. به عنوان نمونه مانیفست این جریان فمنیستی یعنی کتاب جنس دوم در سال ۱۹۴۹ توسط سیمون دوبووار^[۵۸] به رشته تألیف در میآید اما اثر خود را بیش از یک دهه بعد یعنی در اوایل دهه شصت بر جنبشهای زنان گذارده و باعث خروش موج نهضتهای افراطی فمنیستی میشود. این موج که از آبشخور آثار فمنیستهای تندرویی چون مری آستل در قرن هفدهم، ماری ولستون کرافت در قرن هجدهم و سیمون دوبووار، بتی فریدمن، کیت میلت، جرماین گرییر^[۵۹] و…. در قرن بیستم مشروب میشد، در واقع خلاء به وجود آمده در چهار دهه قبل را به گونهای افراطی که البته با در نظر گرفتن فضای تند جنبشهای اجتماعی و جریانهای چپ انقلابی در آن دهه ها تا حدودی طبیعی مینمود پوشش میداد. این نظریات انقلابی که در آن دوران به دلیل هجوم سیل آسای نسل دختران و زنان جوان به محیطهای دانشگاهی و کارخانجات صنعتی از یک سو و میل به نرمش و انعطاف سیاستهای زنانه در پس چند دهه جنگ و خشونت برآمده از خشونت عملکردهای مردانه، پیاده نظام بی شماری برخوردار بود، تنها به حقوق برابر با مردان بسنده نکرده بلکه فراتر از آن، خواستار برابری و آزادی مطلق زنان در همه عرصه‌های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، روانی و خانوادگی شدند. در حقیقت نظریه پردازان موج دوم با بهرهگیری از بستر مناسبی که فعالان موج اول از لحاظ حقوق اجتماعی و سیاسی برای جامعه زنان به وجود آورده بودند، گامهای خود را اندکی بلندتر برداشته و با عبور از دغدغه های روزمره ناشی از نابرابریهای ابتدایی، توانستند بررسیهای تئوریک و آکادمیک دامنهداری در این خصوص صورت دهند. مسألهای که به روشنی عقبه تئوریک نظریات زن محورانه را پشتیبانی می کرد. موج دوم اصولاً بر روی دو محور اساسی متمرکز بود. فضای گفتمانی متفکران این دوره در سالیان اولیه بیشتر پیرامون طراحی و ارائه یک نظام آرمانی برای زنان عمل میکرد. به عنوان مثال ایشان با تفکیک میان دو واژه جنس^[۶۰] که اشاره به ویژگیهای غیر قابل تغییرِ فیزیولوژیک دارد و جنسیت^[۶۱] که برخاسته از مفاهیم فرهنگی و متغیّرِ حالت مردانه و حالت زنانه است ریشه تمام مصائب انسان مؤنث را در پذیرش نقشها و کارکردهایی همچون مادری و همسری میدیدند که وی آنها را به عنوان یک زن پذیرا بود. ایشان نقشها و کارکردهای یاد شده را نه اموری ذاتی و اصیل که نشأت گرفته از عوامل و محرکات بیرونی (تربیت، پیش‌داوری‌ها، سنّت‌ها، فرهنگ، محیط و….) قلمداد کرده و در نتیجه آنها را قابل تغییر و تبدل میدانستند. و شاه بیت کلام دوبووار به همین معناست آن جا که می گوید: «هیچ کس زن به دنیا نمیآید؛ بلکه زن میشود.» ^[۶۲] با توجه به این دیدگاه، راهبران این موج با ادعای نجات زنان از چنگال مردان ستمگر و با شعار زنان بدون مردان به تبلیغ تجرّد، نفی اصالت روحیات زنانه، تقبیح ازدواج و نقش مادری و همسری و تشویق حریصانه زنان به فعالیتهای مستقل اقتصادی پرداختند. در واقع به این مسائل به هدف کم جلوه دادن تفاوتها و تضادهای عرضیِ ناشی از جنسیت دامن زده میشد. با ورود به دهه دوم قوت گرفتن موج دوم (از اواسط دهه هفتاد تا اوایل دهه هشتاد) اندیشه ورزان این موج، قدم مهم تری برای تثبیت علمی و تئوریک نظریات خود برداشته و اقدام به تشکیک در هندسه علوم بشری کرده و به نفی تمامی علوم بشری از یک سو و بازتولید جنسیتی آن از سوی دیگر اقدام نماید. به بیان دیگر در این مرحله ایشان مدعی بودند که همه دانشها و شناختهای بشری حتی رشته معرفتشناسی از فیلتر ذهن مردان تراوش کرده و از اینرو ابتر و ناقص است و اعتماد و استناد به آن، نتایج تلخی به همراه دارد. به اعتقاد ایشان باید طرحی نو درانداخت که در آن زن و نگاه خاص زنانه به مسائل، محور باز تولید علوم و دانشهای انسانی قرار گیرد.^[۶۳]
مهمترین دستاوردهای این موج مهم که نظریههای فمنیسم لیبرال، رادیکال، مارکسیست و سوسیالیست را در بطن خود به موج سوم پیوند داد را میتوان اینگونه به ایجاز گفت:

1. 1. ایجاد تغییرات در برخی از نهادها و قوانین به نفع زنان وعلیه تبعیض جنسی در حوزه های کاری و آموزشی
      ۲٫ پر رنگ تر شدن نقش مدیریتی زنان در رده های بالای حکومتی

1. 1. تغییر بسیاری از تصویرسازیهای تبعیض آلود از زنان در رسانه ها

1. 1. حق زنان در تصمیمگیری برای بارداری یا رد آن در سطوح مختلف و نیز اعطای آزادی کامل زنان در امور جنسی

1. 1. کسب توفیقات نسبی در پیگیریهای حقوقی در زمینه ایذاء جنسی و سوء استفاده ابزاری از زن

1. 1. ایجاد دوره های مستقل مطالعات زنان در دانشگاهها^[۶۴]

اما این موج نیز از سویی به دلیل تندرویهای نظری و عملی که پیامدهای تلخ و بیسابقهای برای جامعه زنان غربی به همراه آورد و از دیگر سو به واسطه عدم امکان تجویز یک دستورالعمل واحد برای تجربه ها و فرهنگهای متفاوت و بسط جبرآلوده یک تجربه شکست خورده به دیگر پارادایمهای ناهمگون، در اندکی بیشتر از دو دهه جای خود را به موج سوم اندیشه های فمنیستی واگذار کرد.
۲-۲-۱۱- تفسیر موج سوم (زمینه ظهور موج سوم فمینیسم)
با ورود به دههی هشتاد و شیوع و غلبه جریان پست مدرن در گفتمان فلسفی و اپیستمولوژیکی^[۶۵] (معرفت شناختی) غرب، جریانی جدید در جامعه فمنیستها به وجود آمد که ضمن انتقاد به تمامی نظریات گذشته، ریشهی عدم توفیق کامل این جریانها را در تلاش برای ارائه یک تصویر واحد و جهان شمول از زن و نگاه زنانه عنوان میکردند.
همانگونه که در مطالب پیشین اشاره شد، از نیمه دوم دهه هفتاد و شاید حتی پیش از آن، به تدریج از قدرت بسیج فمینیسم موج دوم کاسته شد، بدون اینکه این جنبش کاملاً به اهداف خود رسیده باشد در این موج بر خلاف موج اول، اهداف جنبش به شکلی وسیع تعریف شده بود و این طیف گسترده از اهداف پیوسته مورد تأکید قرار میگرفت در نتیجه نیل به یک هدف خاص به عنوان محور بسیج علت افول فعالیتهای جنبش نبود. با وجود این، در اینجا نیز سرشت و ویژگیهای نظام سیاسی و نوع پاسخگویی و واکنش آن در قبال جنبش، در تعیین جهت جنبش و تغییر شکل فعالیتهای آن، به ویژه در مورد بخش «سنتیتر» جنبش یعنی فمینیسم لیبرال که پیگیری اهداف خود را عمدتاً در سطح جامعه و سیاسی دنبال میکرد، تا حد زیادی مؤثر بود.
فمینیسم لیبرال از نیمه دهه ۱۹۶۰ تا نیمه دهه ۱۹۷۰ توانست قوانینی را که تبعیض علیه زنان را غیر قانونی اعلام میکرد، به تصویب رساند و برای اجرای آنها فشار وارد آورد از جمله این اقدامات قانونی میتوان به موارد زیر اشاره کرد: تصویب بند هفتم قانون مدنی درباره منع تبعیض جنسی در مشاغل، دستورالعمل اجرایی رئیس جمهور در مورد آن، بخشنامههای خاص وزارت کار در این زمینه، تأیید اصلاحیه حقوق برابر در سطح کنگره (که البته با به حد نصاب نرسیدن تعداد ایالات تصویب کننده جنبه قانونی و اجرایی نیافت)، لغو قوانین منع سقط جین در برخی از ایالات (هفده ایالت تا سال ۱۹۷۲)، حکم دیوان عالی کشور درباره خصوصی بودن تصمیم در مورد پایان دادن به بارداری به عنوان یک حق مدنی، تغییر در قوانین طلاق در ایالات به نفع زنان،‌ موظف شدن شهرداریها به یافتن زنان صاحب صلاحیت برای تصدی سمتهای اجرایی، موظف شدن مدارس به تجدیدنظر در تقسیم دروس بر مبنای جنسیت و غیره.
۲-۲-۱۱-۱- جامعه پساصنعتی: از جمله زمینه های ظهور موج سوم فمینیسم
به نظر میرسد در طول چندین دهه، مجموعهای از تحولات در نظام اقتصادی سرمایهداری جهانی و نیز در جوامع پیشرفته صنعتی همچون آمریکا، راه را برای نوعی دگرگونی کیفی در این جوامع گشود که نشانه های آن حداقل از دهه ۱۹۷۰ توجه برخی از نویسندگان و جامعه شناسان را به خود جلب کرده بود و به طور خاص در دهه های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ نظریهپردازی و مطالعات جدیتر درباره آن آغاز شد این تحولات منجر به ظهور یک نظام اقتصادی کم و بیش متفاوت در سطوح ملی و بین المللی، تغییر در نقش قدرت دولت و کارکردهای آن، منابع جدید تعارض اجتماعی، روابط جدید اجتماعی، و دگرگونیهای گفتاری در اندیشه ها و نظریه پردازیهای اجتماعی شد. این جامعه جدید را برخی «پساصنعتی» لقب می دهند، برخی «پساسرمایهداری» مینامند، برخی برآنند که جامعه در شرایط «تجدد اعلا» قرار گرفته است، و برخی این جامعه و شرایط جدید آن را پسامدرن مینامند.