پیچیدگی محصول

۰٫۸۷۵

تعهد مدیریتی

۰٫۸۳۸

خدمات همراه محصول

۰٫۹۱۴

ویژگی‌های بازار

۰٫۸۳۳

عملکرد فعالیت های ترویجی

۰٫۸۶۱

ظرفیت تقاضا

۰٫۹۳۲

انطباق محصول

۰٫۸۸۴

تغیر پذیری رقابت

۰٫۸۷۹

آگاهی از محصول

۰٫۸۵۵

استراتژی‌های صادراتی

۰٫۸۷۷

ویژگی‌های شرکت

۰٫۸۸۲

صادرات مستقیم

۰٫۸۹۹

تمایلات مدیریت درباره اهداف تجاری

۰٫۸۶۰

صادرات غیر مستقیم

۰٫۸۶۸

پایایی کل:

۰٫۹۱۱

۳٫۷٫ روش تجزیه تحلیل داده ها:

در بخش آمار استنباطی این تحقیق از تکنیک های آماری تحلیل عاملی اکتشافی،^[۹۲]تحلیل عاملی تاییدی مرتبه دوم^[۹۳]، ضریب همبستگی پیرسون^[۹۴]، معادلات ساختاری(رگرسیون چند متغیره) با بهره گرفتن از روش حداقل مربعات جزیی^[۹۵]، استفاده شده است.

۳٫۷٫۱٫ تحلیل عاملی اکتشافی

تحلیل عاملی می‌تواند دو صورت اکتشافی^[۹۶] و تأییدی^[۹۷] باشد. تمایز بین این دو نوع تحلیل دارای اهمیت زیادی است. اینکه کدام یک از این دو شکل باید در تحلیل عاملی به کار رود مبتنی بر هدف تحلیل داده‌ها است. در تحلیل اکتشافی، پژوهشگر به دنبال بررسی داده‌های تجربی به منظور کشف و شناسایی شاخص‌های ویژه و نیز روابط جالب میان آن‌هاست و این کار را بدون تحمیل هرگونه مدل معینی بر روی داده‌ها انجام می‌دهد. به بیان دیگر، تجلیل اکتشافی علاوه بر آنکه ارزش تجسسی یا پیشنهادی دارد، می‌تواند ساختارساز، مدل‌ساز یا فرضیه‌ساز باشد و یا فرضیه‌هایی تدوین کند که نسبت به سایر روش‌های چند متغیری، آزمایش‌پذیری عینی‌تری داشته باشد. تحلیل اکتشافی وقتی به کار می‌رود که پژوهشگر شواهد کافی قبلی و پیش‌تجربی برای تشکیل فرضیه درباره تعداد عامل‌های زیربنایی داده‌ها نداشته و به واقع مایل باشد درباره تعیین تعداد یا ماهیت عامل‌هایی که همپراشی بین متغیر‌ها را توجیه می‌کنند، داده‌ها را بکاود. اما تحلیل عاملی تاییدی در واقع یک مدل آزمون تئوری است، که در آن پژوهشگر تحلیل خود را با یک فرضیه قبلی آغاز می کند. این مدل که مبتنی بر یک شالوده تجربی و نظری قوی است، مشخص می‌کند که کدام متغیرها با کدام عاملها و کدام عامل با کدام عاملها باید همبسته شوند. برای ارزشیابی روایی سازه نیز یک روش قابل اعتماد به پژوهشگر عرضه می‌کند، تا از این طریق بتواند به گونه بارزی فرضیه هایی را درباره ساختار عاملی داده ها که ناشی از یک مدل از پیش تعیین شده با تعداد و ترکیب مشخصی از عامل‌هاست بیازماید (هومن، ۱۳۸۷، صص۲۹۶- ۲۹۵). در تحلیل عاملی تأییدی، پژوهشگر به دنبال تهیه مدلی است که فرض می شود داده های تجربی را بر پایه چند پارامتر نسبتا اندک، توصیف، تبیین یا توجیه می کند. این مدل مبتنی بر اطلاعات پیش تجربی درباره ساختار داده هاست که می تواند به شکل؛ ۱) تئوری یا فرضیه، ۲) یک طرح طبقه بندی کننده معین برای گویه ها یا پاره تستها در انطباق با ویژگی های عینی شکل و محتوا، ۳) شرایط معلوم تجربی، و یا ۴) دانش حاصل از مطالعات قبلی درباره داده‌های وسیع باشد. ( هومن، ۱۳۸۷، ص۲۹۵).

۳٫۷٫۲٫ تحلیل عاملی تاییدی مرتبه دوم

تحلیل عاملی تأییدی یکی از قدیمی­ترین روش­های آماری است که برای بررسی ارتباط بین متغیرهای مکنون(عامل­های بدست آمده) و متغیرهای مشاهده شده(سؤالات) به کار برده می­ شود و بیانگر مدل اندازه ­گیری است (برن،۱۹۹۴). این تکنیک که به برآورد پارامترها و آزمون فرضیه ­ها با توجه به تعداد عامل­های زیربنایی میان نشانگرها می ­پردازد، مبتنی بر یک شالوده تجربی و نظری قوی است و مشخص می­ کند که کدام متغیرها با کدام عامل و همچنین کدام عامل با کدامیک از عامل­ها همبسته است. بار عاملی محاسبه شده در این تکنیک مانند هرگونه همبستگی دیگری تفسیر می­ شود. بر این اساس هرچه بار یک شاخص در یک عامل بیشتر باشد، باید در هنگام تفسیر وزن بیشتری به آن شاخص داد.

هر چند دولت مرکزی و به ویژه وزارت‌جنگ تمام تلاش خود را به کار می‌برد تا شهرهای آذربایجان و کردستان را از تسلط اکراد خارج کند اما فقدان نیروی نظامی کافی و همچنین منابع مالی برای استخدام سربازان بیشتر، باعث می شد که در برخی جنگ‌ها شکست خورده و شهرها را دوباره به اکراد واگذارند. همچنین اکراد مدام به شهرها حمله می‌کردند و حمایت از همه این شهرها برای وزارت‌جنگ امکان پذیر نبود. در سوی دیگر، اسماعیل‌آقا سمیتقو، علاوه بر حمایت اکراد داخل ایران از کمک اکراد عثمانی نیز برخوردار بود. بنابر این قوای دولتی نمی‌توانست در همه نقاط از پیشروی اکراد جلوگیری کند یا اینکه آنان را کاملاً قلع و قمع کند.

در زمستان ۱۳۰۰ هجری شمسی به دلیل سرمای شدید در کردستان و آذربایجان جنگی میان دو طرف به وقوع نپیوست. وزیرجنگ سردارسپه که از قدرت سمیتقو و قدرت متحدان او خبر داشت، تصمیم گرفت باب مذاکره با وی را باز کند. در همین راستا در اواخر آذرماه۱۳۰۰ هجری شمسی از جمیل بیگ^[۳۶]، صاحب منصب عثمانی خواست تا به تبریز رفته و مقدمات برقراری رابطه دوستانه و مذاکره بین او و اسماعیل‌آقا‌سمیتقو را فراهم آورد. سردارسپه برای انجام این مأموریت نیز هشتصد تومان به جمیل‌بیگ پرداخت کرد. (میرزاصالح،۱۳۶۹: ۱۰۰). اسماعیل‌سمیتقو در فکر ایجاد حکومتی خودمختار در کردستان بود چرا که وی علاوه بر اکراد عثمانی از حمایت انگلیسی‌ها نیز برخوردار بود. به دنبال همین تفکر، سمیتقو جهت تقاضای کمک از انگلیسی‌ها برای استقلال کردستان نماینده‌ای نزد مأمور سیاسی انگلستان در موصل فرستاد. انگلستان نیز قول کمک نظامی به وی داده بود.آنها قول داده بودند مقداری اسلحه خریداری کرده، از راه بصره برای رؤسای اکراد بفرستند تا با کمک آنان بر ضد ایران و عثمانی دست به عملیات بزنند. (فراهانی،۱۳۸۵: ۱/۴۸۴). به دنبال این توافق در اواخر دی ماه ۱۳۰۰ هجری شمسی بنابر تلگراف امیر لشکر غرب عبدالله‌طهماسبی از طریق اکراد عثمانی دوازده محموله فشنگ و توپ از مرزهای عثمانی برای اسماعیل‌آقا‌سمیتقو فرستاده شد. (فراهانی، ۱۳۸۵: ۱/ ۵۰۵). سمیتقو از سرمای زمستان استفاده کرد و رابطه خود با اکراد عثمانی و انگلیسی‌ها در عراق را مستحکم‌تر و کمک نظامی بزرگی ازآنان دریافت نمود. حال وی آماده دور دیگری از نبردها با دولت ایران برای ایجاد “دولت خودمختار کردستان” بود.
در بهار ۱۳۰۱ هجری شمسی سمیتقو تجدید قوا کرده بود وی سقز^[۳۷] را مورد تعرض قرار داد. سمیتقو نمایندگانی به سقز فرستاد. نمایندگان سمیتقو به حاکم و بزرگان سقز اعلام کردند که نصف حکومت آنجا باید به سمیتقو داده شود و به تبع آن نصف عایدات محلی نیز به وی تعلق خواهد گرفت. حاکم سقز و بزرگان شهر از این حکم تمکین نکردند. (تیمورزاده، ۱۳۸۰: ۹۹). به دنبال عدم تمکین دستور سمیتقو از طرف بزرگان شهر سقز، اکراد به شهر حمله کردند و کنترل آنجا را به دست گرفتند و بسیاری از بزرگان معترض را به جرم مخالفت با سمیتقو کشتند. (همان: ۱۰۴-۱۰۵). سمیتقو پس از کردستان در آذربایجان نیز پیروزی‌هایی بدست آورده وی در خردادماه ۱۳۰۱هجری شمسی توانست ساوجبلاغ را به تصرف خود درآورد. علاوه بر این شهر، اکراد مراغه و میاندوآب را نیز به تصرف خود درآوردند. (روزنامه ایران، شمـ۱۱۵۶: ص۱).
ضربه نهایی بر پیکره‌ی اکراد در تابستان ۱۳۰۱ هجری شمسی زده شد. در این نبرد که به نبرد قلعۀ چهریق معروف شد سمیتقو به شدت شکست خورد و دیگر نتوانست تجدید قوا کند. «ازجمله کارهای با نام که در آن دوره صورت گرفت امنیت صفحۀ آذربایجان و تصرف قلعۀ چهریق پناهگاه اسماعیل‌آقای کرد معروف به سمیتقو بود که به همت شاهزاده‌امان‌الله‌میرزاجهانبانی… صورت گرفت. اسماعیل‌آقا مدتی بود به طغیان برخاسته بارها قوای دولتی را در هم شکسته و کشتار کرده و ارومیه را تصرف و یغما نموده بود. بعد از آنکه والی آذربایجان “دکترمصدق‌السلطنه” بتاریخ۲۰ سرطان [ تیرماه ] ۱۳۰۱ بعذر مداخلۀ قشون در امر ایالتی و عدم مشورت با والی وقت، از ایالت استعفا داد. وزیرجنگ حکم کفالت ایالت را بنام جهانبانی مخابره کرد و ایالت مذکور مستقلاً بدست قشون افتاد و سرتیپ‌امان‌الله‌میرزا دشمن را تعقیب کرد و در بیستم برج اسد (مردادماه) ۱۳۰۱ قلعۀ چهریق را متصرف شد و سمیتقو را بخاک ترکیه فراری ساخت.» (بهار، ۱۳۵۷: ۱/ ۲۶۵). پس از فتح قلعه چهریق، شهر ارومیه که در اثر تهاجم سمیتقو به شدت خسارت دیده بود، به تصرف نیروهای دولتی درآمد. امان‌الله‌جهانبانی که در این زمان فرماندهی لشکر آذربایجان برای جنگ با اکراد را به عهده داشت به دنبال این پیروزی، در نامه‌ای به سردارسپه وزیرجنگ خبر شکست اکراد را اعلام کرد. وزیر جنگ نیز در جواب این نامه بیان کرد که: از فداکاری و استقامت نظامیان در این جنگ خوشحال است. از عملکرد صاحبمنصبان و نظامیان رضایت کامل دارد و امیدوار است با این رشادت‌ها بساط این شورش برچیده شود. فتح قلعه چهریق و فرار سمیتقو به ترکیه، بازتاب بسیار وسیعی در سطح کشور پیدا کرد. از اطراف و اکناف کشور تلگراف‌های زیادی برای وزیرجنگ ارسال میگردید. احمدشاه و رئیس مجلس چهارم شورای ملی مؤتمن‌الملک در نامه‌هایی از وزیر جنگ سردارسپه تشکر کردند. روزنامه‌ها صفحات اول خود را به این پیروزی اختصاص دادند. در شهرها برای این پیروزی قشون جشن می‌گرفتند. (عاقلی،۱۳۸۴: ۱۷۲-۱۷۰).
اسماعیل‌آقا‌سمیتقو پس از شکست چهریق و فرار به ترکیه دوباره درصدد برآمد تا با کمک دوستان قدیمی خود، انگلیسی‌ها و عثمانی تجدید قوا و بار دیگر به آذربایجان حمله ور شود. وی در اواسط آبان ماه ۱۳۰۱ هجری شمسی با عده‌ای نزدیک به چهل نفر به طرف سلیمانیه رفت و در آنجا با انگلیس‌ها وارد مذاکره شد. (مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، پ۴: ۴۰). عبدالله‌طهماسبی امیر لشکر شمال غرب ایران در گزارشی در مورد این مذاکره اطلاع داد که سمیتقو نتوانست نظر مساعد انگلیسی‌ها را نسبت به خود جلب کند. از آنجا که قبلاً هم گفته شد همه رؤسای اکراد حاضر به اطاعت از سمیتقو نبودند. انگلستان نیز به خاطر ترس از شورش همین رؤسا دست از حمایت سمیتقو کشید. (همان، پ۴: ۶-۷). سمیتقو پس از ناامیدی از حمایت دوباره انگلیس‌ها به سمت اکراد عثمانی متمایل شد. در عثمانی نیز برای او اوضاع به شدت وخیم بود. دولت عثمانی به شدت علیه سمیتقو وارد عمل شده بود. هیچ یک از رؤسای کرد عثمانی حق کمک به سمیتقو را نداشتند. از طرف دیگر برخی از افراد خانواده وی به دست نظامیان ترکی عثمانی دستگیر شده بودند. (سازمان اسناد ملی ایران، سند شمـ ۲۹۳۰۰۱۵۵۳).
سمیتقو از طرف عثمانی و انگلیس ناامید شده بود. وزیرجنگ سردارسپه که از اوضاع کاملاً آگاه بود فرصت را غنیمت شمرد و دوباره اسباب مذاکره با اسماعیل‌آقا را فراهم کرد. برخی از افسران قشون در مرز آذربایجان با وی مذاکره کردند. سمیتقو آرام شده بود و حاضر به مصالحه بود. در نامه‌ای به سرهنگ یوسف‌خان رئیس قشون ساوجبلاغ بیان کرد که: من ایرانی هستم و نسبت به ایران تعصب نیز دارم. هر وقت که دولت مرکزی به من اطمینان لازم را بدهد من نیز حاضر برای خدمت به دولت هستم. (اسناد مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، پوشه۳: ۹۲). وزیرجنگ سردارسپه در جواب نامه‌ی اسماعیل‌آقا‌سمیتقو به طهماسبی می‌گوید که: در صورتی که اظهارات سمیتقو درست باشد به او تأمین داده خواهد شد؛ مشروط به این که به تهران بیاید. (‌همان، پ۳: ۷۹).
شرط آمدن به تهران برای سمیتقو قابل قبول نبود. چرا که او هیچ دلیلی نمی‌دید که با آمدنش به تهران کشته نشود. به هر حال بهار و تابستان ۱۳۰۲ هجری شمسی علی‌رغم اینکه سمیتقو در خاک ترکیه به سر می‌برد اما فرماندهان قشون دولتی ایران به منظور عدم قدرت گیری دوباره اسماعیل‌آقا و حمله به ایران، به شدت توسط جاسوسان فعالیت‌های او را زیر نظر داشتند. حاکم ارومیه در گزارشی به وزارت‌جنگ به تاریخ ۲۴ فروردین ماه ۱۳۰۲ نوشت که: سمیتقو همچنان در شهر مرزی “نوچه” در خاک ترکیه به سر می‌برد. وی افزود که تمام حرکات و مقاصد او را زیر نظر دارد. (همان، پ۷۹: ۹۳). در همین اوضاع و احوال بسیاری از طرفداران سمیتقو از دولت ایران امان نامه گرفتند و وارد خاک ایران شدند. بنابر گزارش امیر لشکر شمال غرب به وزارت‌جنگ، قوچ‌خان‌سهام‌الملک از هوا‌خواهان اسماعیل‌آقا پس از تأمین گرفتن از دولت ایران وارد ایران شد و به تهران رفت. (همان، ۱۳۰۲، پ۶۳: ۲۷). اسماعیل‌آقا سمیتقو که هر روز اوضاع خود را وخیم‌تر می‌دید تصمیم گرفت با دولت ایران مصالحه کند اما همچنان از شرط رفتن به تهران امتناع می‌کرد. وی در شهریورماه ۱۳۰۳هجری شمسی با تعدادی از نفرات خود به خاک ایران آمد و با میرزا‌هاشم‌خان یکی از صاحبمنصبان نظامی وارد مذاکره شد. در این مذاکره سمیتقو شروطی برای تسلیم خود گذاشت که عبارت بودند از: به او اجازه داده شود در قلعه چهریق سکونت یابد؛ ریاست ایالات آذربایجان و کردستان با او داده شود؛ شرایط وی پذیرفته نشد و وی به ترکیه بازگشت. (همان، پ۱۰: ۴۳۸).
سمیتقو پس از بازگشت به ترکیه چند ماه در آنجا زندگی کرد تا اینکه با تلاش‌های امیر لشکر غرب، عبدالله‌خان‌امیرطهماسبی در اواسط آذرماه ۱۳۰۳هـ.ش مذاکره با وی به نتیجه رسید. اسماعیل‌آقاسمیتقو پذیرفت که خود را تسلیم دولت ایران کند.(همان، پ۱۷: ۱۳۷-۱۳۶).
۴-۳-کلنل محمد تقی خان پسیان
کلنل محمدتقی‌خان‌پسیان یکی از افسران میهن دوست ولایق و تحصیل کرده‌ی ژاندارمری بود که در نویسندگی و خلبانی نیز مهارت داشت. وی در اواخر مردادماه ۱۲۹۹ هجری شمسی، به سمت ریاست ژاندارمری خراسان منصوب شد. در همین زمان، قوام‌السلطنه والی خراسان بود. کلنل از همان ابتدا سعی کرد به اوضاع ژاندارمری خراسان نظم و ترتیب دهد. او در اجرای هدف خود موفق بود. ژاندارمری خراسان جزو منظم‌ترین ژاندارمری‌های ایران بود و این ایالت در جرگه‌ی امن‌ترین ایالات ایران به حساب می‌آمد. به دنبال این نظم و امنیت، کلنل در بین صاحبمنصبان ژاندارمری خراسان و همچنین مردم، از نفوذ و احترام خاصی برخوردار شد. اوضاع محمدتقی‌خان و خراسان به همین منوال خوب بود تا اینکه در سوم اسفند ۱۲۹۹ هجری شمسی کودتا رخ داد و کابینه سیدضیاءالدین تشکیل شد. به دنبال تعقیب سیاست بازداشت رجال از سوی رئیس‌الوزراء سید‌ضیاءالدین، در ۱۳ فروردین ۱۳۰۰ هجری شمسی کلنل محمدتقی‌خان، والی مقتدر خراسان، قوام‌السلطنه را دستگیر و مدتی در ژاندارمری خراسان بازداشت کرد و سپس وی را تحت‌الحفظ به تهران فرستاد.
کلنل پسیان در توجیه همکاری با سیدضیاءالدین و دولت او در جریان دستگیری قوام‌السلطنه می‌گوید که وی تنها به خاطر اجرای دستورات دولت مرکزی دست به توقیف قوام‌السلطنه زده است. «من در تمام عمرم آقای سید‌ضیاءالدین را ندیده‌ام، و بواسطه روزنامۀ رعد و همراهی‌های جدی آن روزنامه از کابینۀ آقای وثوق‌الدوله از بانی و مؤسس هم مکدر بودم، و هیچ چیز جز عملیات معزی‌الیه و اجرای اوامر دولت مرا باقدامات اخیره در خراسان تشویق و تشجیع ننمود.» (آذری، بی تا: ۲۵۷). پس از دستگیری حاکم ایالت خراسان، براساس حکمی که سیدضیاءالدین به خراسان فرستاد، کلنل محمدتقی‌خان‌پسیان علاوه بر ریاست ژاندارمری به ریاست ایالت خراسان نیز منصوب گردید. (روزنامه ایران، ۳۱ فروردین۱۳۰۰: ص۳). با سقوط کابینه سیدضیاءالدین در ۴ خردادماه ۱۳۰۰ هجری شمسی و به نخست وزیری رسیدن قوام‌السلطنه که در زندان به این سمت منصوب شد، اوضاع خراسان به هم ریخت. قوام‌السلطنه درصدد انتقام‌گیری از کلنل محمدتقی‌خان برآمد زیرا او را مقصر اصلی به زندان افتادن خود می دانست. کلنل با شنیدن خبر نخست وزیری قوام‌السلطنه به هراس افتاد. او متوجه خبط سیاسی خود و حوادث ناگواری که قرار بود برای وی به وقوع بپیوندد شده بود. از همین رو بود که پس از شنیدن خبر نخست وزیری قوام‌السلطنه این شعر را سرود:

(آذری، بی‌تا:۲۶۲)
کلنل با توجه به شناختی که از خود و قوام‌السلطنه داشت، درست حدس زده بود. شور به پا خواهد شد. با اقدامات قوام‌السلطنه، احمدشاه در ۷ خردادماه ۱۳۰۰ هجری شمسی به کلنل امر کرد که امور حکومت را رها کند و تنها به کار در ژاندارمری بپردازد. (نیازمند،۱۳۸۳: ۲/ ۹۱۱). کلنل از دستور حکومت مرکزی ناراضی شد. دو روز بعد نامه‌ی دیگری از طرف احمدشاه به کلنل رسید که در آن خبر نخست‌وزیری قوام‌السلطنه را داده بود. بعد از این خبر نجدالسلطنه به خراسان فرستاده شد و اداره امور حکومتی خراسان را به دست گرفت. (بهار، ۱۳۵۷: ۱/ ۱۴۰).
کلنل از حکومت قوام‌السلطنه و همچنین مأموران دولتی که از مرکز فرستاده می‌شدند بیمناک بود. بنابراین چند روز پس از ورود نجدالسلطنه وی را دستگیر کرد و اداره امور خراسان را به دست گرفت. وی همچنین بسیاری از بزرگان و کسانی را که نسبت به آنها سوءظن داشت در مشهد دستگیر کرد وبه زندان انداخت. از جمله آنها: عمادالملک حاکم ترشیز بود که او را تحت الحفظ به مشهد آوردند. (میرزا صالح، ۱۳۶۶: ۵۲-۵۱). کلنل بعد از دستگیری‌ها، گروهی از اهالی شهر را در ارگ دولتی دعوت کرد و به آنها تلقین کرد که به نام اهالی شهردر تلگرافی به دولت مرکزی خواهان واگذاری حکومت ایالت خراسان به وی شوند.این عده در نامه‌ای از دولت مرکزی درخواست کردند که به دلیل عدم توانایی نجدالسلطنه در اداره حکومت خراسان،حکومت را به کلنل محمد‌تقی‌خان واگذار کنند.دولت مرکزی نیز به این دلیل که کلنل مأمور دولت(نجدالسلطنه)را دستگیرکرده بود تقاضای آنها را رد کرد.کلنل نیز نجدالسلطنه را آزاد کرد.وضع شهر روز به روز وخیم‌تر می‌شد.کار به جایی رسید که نجدالسلطنه تهدید شد.نجدالسلطنه نیز در مردادماه ۱۳۰۰ از والیگری خراسان استعفا داد و کلنل بدون اجازه‌ی حکومت مرکزی اداره‌ی ایالت خراسان را به دست گرفت. دولت مرکزی تصمیم گرفت صمصام‌السلطنه بختیاری را برای اداره ایالت خراسان به آنجا بفرستد اما با مخالفت اهالی که در تلفنخانه متحصن شده بودند مواجه شد. دولت مرکزی با مشاهده‌ اوضاع وخیم خراسان تصمیم گرفت‌‌ تا‌ رفتن صمصام‌السلطنه به خراسان، اداره‌ی این ایالت را به کلنل واگذار کند. در ۹ مرداد ۱۳۰۰ه.ش کفالت ایالت خراسان تا ورود صمصام‌السلطنه به کلنل واگذار شد. (بهار،۱۳۵۷: ۱/۱۴۲-۱۴۱).
دولت متوجه وخامت اوضاع خراسان شده بود. از همین رو سعی می‌کرد که از راه مسالمت آمیز و بدون خونریزی غائله را ختم کند. ژاندارمری جزو نیروهای دولتی محسوب می شد و قزاق‌ها نیز زیر نظر وزارت جنگ بودند. درگیری بین این دو ارگان تنها به ضرر حکومت مرکزی بود وهزینه‌های مادی و معنوی سنگینی متحمل دولت می‌کرد.هم دولت و هم کلنل خواهان خونریزی نبودند.یک کمیسیون شش نفری از طرف کلنل در تلگرافی شرایط کلنل برای اطاعت از دولت را به سمع و نظر احمدشاه رساندند. این شروط عبارت بودند از: ۱- بودجه‌ی ژاندارمری بر اساس چیزی که هست باقی بماند و کاهش پیدا نکند. ۲- درجات افسران ژاندارمری بر اساس آنچه که در کابینه قبل تصویب شده بود به آنها اعطا شود. ۳- اسب و اسلحه شخصی قوام‌السلطنه که به ژاندارم تعلق گرفته از ژاندارمری پس گرفته نشود. ۴- از طرف دولت مرخصی دو ساله با حقوق به کلنل داده شود تا وی به اروپا رفته و تحصیلاتش را تکمیل کند.۵- یک عده از ژاندارم‌ها وی را تا سرحد ایران همراهی کنند. (همان: ۱۴۶-۱۴۵).
احمدشاه و قوام‌السلطنه همه‌ی شرایط کلنل را پذیرفتند جز آنکه وی از ایران خارج شود. احمدشاه از او خواست تا در ایران بماند و به خدمت مشغول باشد. کلنل محمدتقی‌خان در سخنرانی در حضور بیش از پنجاه نفر از افسران ژاندارمری به آنان گفت که شرایط خود را به تهران گفته است چنانچه این شرایط از سوی شاه پذیرفته شود و مواجب وی تمام و کمال پرداخت شود، عازم اروپا خواهد شد در غیر این صورت، او را مجبور به مقاومت خواهند کرد. (میرزا صالح،۱۳۶۶: ۷۷-۷۶).
دولت و نماینده‌ی آنان صمصام‌السلطنه همچنان درصدد بودند که غائله را از راه مسالمت آمیزی حل کنند. صمصام‌السلطنه تلگراف‌های محبت آمیز متعددی به کلنل کرد و از او خواهش کرد که به اوامر دولت گردن نهد و خود را تسلیم دولت کند. صمصام السلطنه به کلنل اظهار می‌کند که وی کاملاً به او اعتماد دارد و دولت نیز هنوز اعتماد خود را نسبت به وی (کلنل) از دست نداده است. محمدتقی‌خان در جواب صمصام‌السلطنه همچنان روی حرف خود ایستاده بود. وی اذعان کرد که رئیس‌الوزراء قصد انتقام‌گیری دارد و از همین رو به حکومت مرکزی هیچ اعتمادی ندارد. از طرف دیگر از احمدشاه نیز گله‌مند است که جواب نامه‌های او را به طور واضح نمی‌دهد. کلنل در نهایت دو راه پیش پای صمصام‌السلطنه و دولت مرکزی گذاشت: یا او را از خدمت معاف کنند و او راهی اروپا شود یا اینکه تمام شروط او را بپذیرند و عمل کنند. (بیات، ۱۳۷۰: ۵۵-۵۴).
صمصا‌م‌السلطنه از مذاکره با کلنل نتیجه‌ای به دست نیاورد. دولت آخرین تلاش خود را برای مذاکره با کلنل‌محمدتقی‌خان کرد. به این معنی که هیئتی برای مذاکره با کلنل راهی مشهد کرد. اعضاء این هیئت عبارت بودند از: کلنل گلروپ رئیس کل اداره ژاندارمری، کلنل فتحعلی‌خان‌توپچی، عزیزالله خان ضرغامی و سالار نظام. این هیئت نیز نتوانستند نظر کلنل را جلب کنند و بدون نتیجه به تهران بازگشتند. (مکی،۱۳۵۸: ۱/ ۴۶۴-۴۶۳).
با بازگشت بی‌نتیجه‌ی هیئت اعزامی، دولت مرکزی متوجه شد که نمی تواند با کلنل محمدتقی‌خان مذاکره کند. از این رو دولت اعلام کرد که کلنل به دلیل سرپیچی از اوامر، متمرد شناخته می‌شود. (فراهانی، ۱۳۸۵: ۱/ ۳۰۲). به این ترتیب دولت علیه او اعلام جنگ کرد و آماده عملیات در خراسان شد. قوام‌السلطنه به وزیرجنگ سردارسپه دستور داد تا قوا‌ی نظامی را آماده جنگ کند. بین وزیرجنگ و کلنل محمدتقی‌خان نیز از مدتها قبل کدورت وجود داشت. زمانی که سردارسپه فرمانده‌ی گردان همدان بود و کلنل نیز فرماندهی ژاندارمری آنجا را به عهده داشت، میان سردارسپه و کلنل مشاجره‌ای رخ داده بود. کلنل با ۶۵ ژاندارم، سردارسپه را محاصره کرد و با آنکه سردار سپه از لحاظ رتبه‌ی نظامی نسبت به او ارشد بود ،او به سردارسپه اهانت کرده بود. وزیرجنگ آماده‌ی نبرد در خراسان شد. وی یک سپاه هزار نفری قزاق را به فرماندهی حسین‌آقاخزاعی، مأمور حرکت به خراسان کرد. این لشکر در ۹ شهریورماه ۱۳۰۰ هجری شمسی از تهران به سمت خراسان حرکت کرد. (مکی،۱۳۵۸: ۱/ ۴۶۵-۴۶۴).
به موازات فعالیت‌های نظامی سردارسپه وزیرجنگ برای نبرد با کلنل محمدتقی‌خان، قوام‌السلطنه نیز دست به فعالیت‌های سیاسی می‌زد. او سالها والی خراسان بود و بزرگان، افراد با نفوذ و رؤسای طوایف و عشایر آنجا را می‌شناخت و با آنان روابط دوستانه و خوبی داشت. وی از همین مجرا برخی از متنفذان و خوانین خراسان را بر ضد کلنل محمدتقی‌خان با خود متحد کرد تا از این راه کلنل را در چند جبهه گرفتار جنگ سازد. خوانینی که حاضر به کمک به قوام‌السلطنه شدند عبارت بودند از: سالارخان‌بلوچ، حیدرخان‌بربری، سالارشجاع، رئیس ایل تیموری و برخی دیگر از سران عشایر. (همان:۴۶۶-۴۶۵). کلنل محمدتقی‌خان با مشاهده‌ی لشکرکشی وزیرجنگ سردارسپه و همچنین اتحاد وی با سران عشایر خراسان، درصدد مصالحه‌ی دوباره با دولت برآمد. وی طی یک تلگراف به تهران شرایطی گذاشت که اگر این شرایط مورد قبول واقع می‌گردید وی حاضر به تسلیم به حکومت مرکزی بود. این شرایط از این قرار بود: ۱- عفو و تأمین برای تمام افسران و کسانی که با او همکاری کرده بودند. ۲- دادن دو سال حقوق از طرف دولت به وی. ۳- پرداخت دو سال حقوق معتصم‌السلطنه و حقوق عقب افتاده‌ی افسران ژاندارمری خراسان. ۴- موافقت با رفتن او به اروپا.(همان:۴۶۷).
دولت جوابی به این شروط کلنل نداد. در حقیقت قوام دیگر متحد زورمندی مثل وزیر جنگ سردارسپه یافته و او را روانه خراسان کرده بود. او دیگر لزومی نمی دید که با کلنل مصالحه کند و جواب نامه‌های او را بدهد. در این زمان از نظر قوام‌السلطنه تفنگ قزاق‌ها سرنوشت همه چیز را مشخص می کرد.
محمدتقی‌خان‌پسیان دریافت که دیگر امیدی به مذاکره نیست از همین رو به سرعت دستور حکومت نظامی در شهر مشهد را در تاریخ اول شهریور۱۳۰۰ هجری شمسی صادر کرد. وی در این دستور این چنین نوشت که: «برای حفظ آسایش و امنیت عمومی و خاتمه دادن به عملیات خیانت کارانۀ بعضی از پست فطرتان، برخلاف اراده و میل قلبی خود… حکومت را تحت موارد ذیل اعلان می‌کنم،غدغن می‌شود:

1. 1. تردد شب‌ها در معابر غیر از لیالی متبرکه (آنهم در صورتی که سوء استفاده نشود) از سه ساعت شب گذشته تا صبح.

1. 1. اجتماعات مخل آسایش و امنیت.

1. 1. حمل اسلحه برای غیر نظامیان و خرید و فروش آن برای نظامی و غیرنظامی.

1. 1. خروج از شهر بدون داشتن جواز رسمی از دفتر مرکزی کل قوا (زارعین اطراف شهر و مال‌داران از این حکم مستثنی می‌باشند). اشخاصی که اخلال در امنیتشان در محکمۀ نظامی به ثبوت برسد محکوم به اعدام خواهند شد.» (بیات، ۱۳۷۰: ۸۵). علاوه بر این کلنل محمد‌تقی‌خان در ۶ شهریور ۱۳۰۰ هجری شمسی به فرماندهان ژاندارم خراسان دستور داد افرادی که حامل مراسلات دولتی هستند، باید دقیقاً تفتیش شوند و حتی در صورت لزوم از عبور آنها نیز ممانعت شود. (اسناد مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، شمـ ت۲۱/۷۷۶۸).

قوام‌السلطنه، رئیس دولت به هیچ عنوان حاضر به مصالحه نبود. وی قزاق‌ها را روانه‌ی خراسان کرده بود و با بسیاری از خوانین متحد شده بود. کلنل محمدتقی‌خان نیز خود را آماده‌ی نبرد می‌کرد. وی علاوه بر اعلام حکومت نظامی در شهر مشهد دست به تدابیر دیگری نیز زد. وی مسیو دبوا رئیس مالیه را به سمت خود کشانیده بود و از این طریق مالیات خراسان را در دست خود گرفت. علاوه بر این عواید پست و تلگراف را نیز از اواسط مردادماه ۱۳۰۰ هجری شمسی در دست داشت. (بهار،۱۳۵۷: ۱/۱۵۲). به این ترتیب کلنل هزینه جنگ با قزاق‌ها و خوانین خراسانی را تهیه کرد.
جنگ میان ژاندارمری خراسان و قزاق‌ها و متحدانشان در چندین جبهه آغاز شد. از جمله نقاطی که جنگ شدت داشت “فریمان” نزدیک مشهد بود. قوای عشایر متحد قزاق‌ها که بالغ بر پنج هزار نفر می‌شدند خود را تجهیز کردند و تا فریمان پیش آمدند. این حرکت، کلنل را به شدت نگران ساخت. وی عده‌ای از بزرگان مشهد را نزد سران عشایر در فریمان فرستاد تا از آنان بخواهند از جنگ منصرف شوند. این تیر کلنل به سنگ خورد. وی ناچار بود با آنان بجنگد. کلنل قوایی به رهبری علیرضا‌خان شمشیر برای جنگ با سران عشایر به فریمان فرستاد. در این نبرد ژاندارم‌ها توانستند قوای عشایر را شکست دهند و آنان را مجبور به عقب‌نشینی کنند. (همان:۱۵۳).

بنظر گروهی از فقیهان اقرب صحت عقد اجاره است، چون هر دو فعل و اجرت آن نیز معلوم است، و اجاره خالی از یکی از دو فعل نیست، بخاطر اینکه اصل جواز است^[۲۰۷].
اما گروهی دیگر از فقیهان اجاره را در هر دو فرض به دلیل مجهول بودن عمل مورد اجاره باطل دانسته ­اند چون اجیر قدرت انجام هر دو فعل را ندارد پس وجوب وفاء به آن متعذر است^[۲۰۸]. بنابراین همچون بیعی که با دو ثمن واقع می­ شود غرری و باطل است^[۲۰۹]. اگر این عقد به صورت جعاله واقع شود، صحیح است چون جعاله اگر مجهول هم واقع شود اشکال ندارد اما عقد اجاره اگر به صورت مجهول واقع شود صحیح نیست^[۲۱۰] .

می­توان در عقد اجاره شرط نمود که هر گاه عمل مورد اجاره در خارج از مدت معین انجام گردد مقداری از مال الاجاره کم شود، چنانکه در اجاره اتومبیل برای حمل بار به مبلغ معین، قید شود که هر گاه اداره­ی باربری بار را در مدت معین به محل نرساند از اجرت معینه مبلغی کم گردد، عقد اجاره مزبور صحیح است، زیرا کلیه شرایط لازمه برای انعقاد محمله موجود می باشد و شرط ضمن عقد مزبور هم از شروط فاسده نمی باشد، این است که ماده­ ۵۰۹ قانون مدنی می­گوید: در اجاره حیوان ممکن است شرط شود که اگر موجر در وقت معین محمول را به مقصد نرساند مقدار معینی از مال الاجاره کم شود». و طبق ماده­ ۵۱۷ قانون مدنی «مفاد ماده­ ۵۰۹ در مورد متصدیان حمل و نقل نیز مجری خواهد بود» از نظر تحلیلی مورد اجاره در فرض بالا حمل مال التجاره به محل در مقابل مقدار اجرتی می­باشد، و چون وصول مال التجاره در مدت معین خصوصیت دیگری را در بر دارد که آن عنوان نیز مطلوب می­باشد اجرت اضافی برای آن در نظر گرفته شده است، و چنانچه در خارج از مدت عمل انجام گردد آن مقدار اضافی کسر می­ شود، و امر مزبور خللی در صحت اجاره وارد نمی­آورد^[۲۱۱].
در این مبحث گروهی از فقها بر این باورند که عقد اجاره با دو اجرت صحیح است اما گروهی دیگر رأی به بطلان آن داده­اند، اما در حقوق مدنی چنین اجاره­ای صحیح است.

۳-۱-۵-۱٫ در فرضی که اجاره باطل باشد، آیا عمل اجیر بدون اجرت خواهد بود؟

هرجا عقد اجاره باطل شود اگر اجیر کاری انجام داده باشد ودر صورت استیفاء مستأجر، پرداخت اجرت المثل واجب می­باشد. فرقی نمی­کند که اجرت المثل از اجرت المسمی بیشتر باشد یا کمتر این قاعده مورد اجماع فقیهان و از مسلمات محسوب می­ شود^[۲۱۲]. فرقی نمی کند که طرفین عقد عالم به بطلان اجاره باشند یا جاهل پرداخت اجرت المثل باقی می­ماند^[۲۱۳].
فرض دیگری که فقیهان در دو مثال پیشین، مورد بحث قرار داده­اند، این است که مستأجر در یکی از دو کار خواسته شده شرط عدم اجرت کند. چنین عقدی جایز نیست. مثلا اگر بگوید اگر این کالا را امروز ببری به تو اجرت می­دهم، و اگر روز دیگری ببری به تو اجرت نمی­دهم اجاره صحیح نیست^[۲۱۴]. مستند این حکم روایت صحیحه از امام باقر می­باشد:
محمد بن مسلم از امام باقر (ع) نقل میکند که می فرماید: «کُنْتُ جَالِساً عِنْدَ قَاضٍ مِنْ قُضَاهِ الْمَدِینَهِ فَأَتَاهُ رَجُلَانِ فَقَالَ أَحَدُهُمَا إِنِّی تَکَارَیْتُ هَذَا یُوَافِی بِیَ السُّوقَ یَوْمَ کَذَا وَ کَذَا وَ إِنَّهُ لَمْ یَفْعَلْ قَالَ فَقَالَ لَیْسَ لَهُ کِرَاءٌ- قَالَ فَدَعَوْتُهُ وَ قُلْتُ یَا عَبْدَ اللَّهِ لَیْسَ لَکَ أَنْ تَذْهَبَ بِحَقِّهِ وَ قُلْتُ لِلْآخَرِ لَیْسَ لَکَ أَنْ تَأْخُذَ کُلَّ الَّذِی عَلَیْهِ اصْطَلِحَا فَتَرَادَّا بَیْنَکُمَا^[۲۱۵]؛: روزی نزد یکی از قضات مدینه نشسته بودم که دو مرد بر او وارد شدند. یکی از آنها گفت: ای قاضی من این شخص را اجیر کردم تادر روز معین بار مرا به بازار بیاورد و او در روز تعیین شده آن را نیاورد ، بلکه روز دیگر آن را آورد. قاضی گفت: اجیر حق گرفتن اجرت را ندارد. اما م باقر می­فرماید: آن شخص را نزد خود خواندم، و به او گفتم ای بنده­ی خدا مبادا حق اجیر را ضایع سازی و اجرتش را به او نپردازید. و به جایر گفتم که تو حق نداری تمام اجرتی را که برایت معین شده بود بگیری، با هم صلح کنید و مقداری از اجرت تعیین شده را اسقاط و با هم سازش کنید».
اما این روایت صراحتی در این مطلب ندارد^[۲۱۶].
در این صورت نیز باید قائل به صحت اجاره بود، زیرا اقتضای هر عقدی منع از نقیض آن است یعنی در این اجاره باطل نمی­ شود^[۲۱۷].
در اجاره انسان نمی­ توان عملی را در زمانی در مقابل مبلغی و در زمان دیگر بدون عوض قرارداد، چنانکه با متصدی حمل و نقل قرارداده شود که هر گاه مال التجاره معین را در ظرف ده روز به مقصد برساند یکصد تومان اجرت حمل دریاقت دارد و چنانچه پس از ده روز به مقصد برساند مستحق اجرتی نمی ­باشد. از نظر تحلیلی عقد اجاره عبارت از قسمت اول می­باشد که در مقابل حمل آن اجرت معین شده است و قسمت دوم که اجرتی برای آن مقرر نشده، لازمه­ی عقد اجاره­ی مزبور است، زیرا لازمه هر اجاره منع از نقیض آن می­باشد و در عقد اجاره چنانچه منع از نقیض ذکر نشود عقد اجاره اقتضای آن را دارد و بوسیله ذکر، مقتضا تاکید می­ شود و در صورتی که اجیر عمل را در مدت انجام ندهد اجاره باطل می­گردد و بطلان اجاره مستند به فعل اوست نه مستند به عقد اجاره و مستحق اجرت المثل عمل خود نیز نمی ­باشد، زیرا تصریح به آن که انجام عمل در خارج از مدت اجرت ندارد، معلوم می­ شود که عمل مزبور مورد استفاده­ی موجر نمی­تواند قرار گیرد، و عمل انسان اگر چه محترم است ولی در مواردی می­باشد که عمل لغو نباشد^[۲۱۸].
در اینجا فقه و قانون مدنی با هم اشتراک نظر دارند که در فرضی که اجاره بدون اجرت قرارداده شود اجاره باطل نمی­ شود چون منع از نقیض مقتضای هر عقدی است.

۳-۱-۶٫ مرگ یکی از طرفین عقد

در اینکه آیا اجاره با مرگ موجر یا مستأجر باطل می­ شود، در مورد اجاره اعیان اختلاف وجود دارد. اما در مورد اجاره اشخاص وضع فرق می­ کند. محمد جواد مغنیه می­فرماید: «اجاره با مرگ اجیر بخاطر انتفاع عمل باطل می­ شود و همچنین با مرگ مستأجر اجاره باطل می­ شود هنگامی که شرط شود که اجیر فقط برای او کار انجام دهد نه غیر او. اما اگر کلی و در ذمه باشد اجاره باطل نمی­ شود^[۲۱۹]». مرحوم طباطبایی یزدی می­فرماید: «بنابر اقوی با مرگ موجر یا مستأجر باطل نمی شود^[۲۲۰]» و امام خمینی ( ره ) می­فرماید: ظاهر آنست که با مرگ موجریا مستأجر اجاره اعیان باطل نمی­ شود، اما در اجاره اشخاص با موت اجیر اجاره باطل می­ شود اما اگر آن عمل را در ذمه قرار داده باشد اجاره باطل نمی­ شود بلکه دینی بر اجیر هست^[۲۲۱] ».
سید یزدی می­گوید:
«اگر کسی خودش را برای عملی اجیر کند، از خدمت گرفته یا غیر آن، با مرگ اجیر محلی برای اجاره باقی نمی­ماند، چون مورد اجاره شخص می­باشد. همچنین است، اگر مستأجر بمیرد(مستأجری که عمل متعلق به او بوده است). اما اگر شخص انجام کاری را بعهده بگیرد و آن کار برذمه­اش باشد، اجاره با مرگ او باطل نمی­ شود. بلکه از ترکه او خود اجاره یا عوض آن برداشته می­ شود^[۲۲۲] ».
در ماده­ ۴۹۷ قانون مدنی آمده است: «عقد اجاره به واسطه ی فوت موجر یا مستأجر باطل نمی­ شود لیکن اگر موجر فقط برای مدت عمر خود مالک منافع عین مستأجره بوده است اجاره به فوت موجر باطل می­ شود و اگر شرط مباشرت مستأجر شده باشد به فوت مستأجر باطل می­گردد»^[۲۲۳].
اجاره عقدی لازم و بنابراین، به فوت موجر یا مستأجر منحل نمی­ شود. این قاعده­ی کلی را قانون روابط موجر و مستأجر در مدت اجاره فوت می­ کند نپذیرفته و به وارثان او حق داده است که به طور اجتماع اجاره را فسخ کنند. ولی باید دانست که این حق به مجموع وارثان مستأجر تعلق دارد و تجزیه ناپذیر است. پس، اگر مستأجر دارای دو فرزند باشد که یکی از آنها مایل به ادامه­ کسب در عین مستأجره است، دیگری حقی نسبت به سهم خود حق فسخ اجاره را ندارد^[۲۲۴].
در موردی که کسی به قید مباشرت اجیر شده باشد و فوت کند، اجاره از نظر خصوصیت مباشرت نیز باطل می­گردد. ولی هر گاه شرط مباشرت شده باشد به فوت اجیر مستأجر می ­تواند از نظر تخلف شرط اجاره را فسخ بنماید و یا از حق شرط صرف نظر کند و عمل به وسیله ی ورثه­ی او انجام شود^[۲۲۵].
در فقه و حقوق مدنی اتفاق نظر وجود دارد که اجاره به فوت اجیر در صورت قید مباشرت باطل می­ شود، اما در فقه آمده است که اگر اجاره در ذمه باشد باطل نمی­ شود.

۳-۱-۷٫ تلف شدن مورد اجاره

تلف در لغت به معنای تباه شدن و نابود گردیدن در هر چیزی است^[۲۲۶]. درتلف شدن مورد اجاره چند فرض وجود دارد:

1. 1. اگر مورد عمل قبل از عمل اجیر تلف شود مثل تلف کردن لباس قبل از خیاط یا مرگ صبی قبل از شیر دادن مشهور میان فقها بطلان اجاره است^[۲۲۷]. در اینجا فرقی نمی­کند که عمل مورد اجاره شی معینی باشد یا کلی اما اگر متعلق اجاره منفعت شخص اجیردر زمان معینی باشد و آماده برای انجام عمل مورد اجاره باشد وجهی برای بطلان اجاره نیست^[۲۲۸].

1. 1. اگر بعضی از عین تلف شود اجاره نسبت به مقداری که تلف شده باطل می­ شود اگر چه متعلق اجاره، عمل تام نباشد^[۲۲۹]. پس اجاره در مقداری که تلف شده باطل است ودر مابقی آن صحیح است نهایت این که اجیر مخیر است در فسخ به خاطر خیار تبعض صفقه همانطور که مستأجر در آن مخیر است^[۲۳۰]. و اجیر مستحق آنچه که انجام داده است می­باشد. اما اگر متعلق اجاره عمل تام باشد نه اجزاء آن اجاره باطل است و در تمام اجرت المثل رجوع می­ کند^[۲۳۱].

1. 1. اگر تلف در حین عمل اجاره باشد اجاره باطل است اجیر مستحق اجرت در آنچه که از کار را انجام داده باشد است^[۲۳۲].

در ماده­ ۴۸۳ قانون مدنی آمده است: «اگر در مدت اجاره ، عین مستأجره به واسطه­ حادثه، کلا یا بعضا تلف شود اجاره از زمان تلف نسبت به مقدار تلف شده منفسخ می­ شود ودر صورت تلف بعض آن، مستأجر حق دارد اجاره رانسبت به بقیه فسخ کند یافقط مطالبه ی تقلیل نسبی مال الإجاره نماید^[۲۳۳].

1. 1. اگر تلف بعد از کامل شدن کار و قبل از تسلیم آن به مستأجر باشد اجاره صحیح است. اما استحقاق اجرت متوقف بر تسلیم در باب اجاره اعمال است که آیا اجیر مستحق اجرت است به اتمام کار یا به تسلیم آن؟

فقها بر این باورند که قبل از تسلیم اجیرمستحق اجرت نخواهد بود باید کار انجام شده را تحویل مستأجر دهند تا اجیر مستحق اجرت شود^[۲۳۴].
همانطور که متعلق اجاره نفس عمل است لکن اجیر ملزم به تسلیم مورد اجاره با توجه مقتضای شرط اجاره از حیث اینکه معلق بر فرض وجود عین است، عدم ضرورت التزام اجیر به اینکه عارض شدن تلف آفت سماوی باشد که خاج از اراده اجیر است پس وجهی برای بطلان اجاره باقی نمی­ماند بلکه اجیر مستحق اجرت المسمی است^[۲۳۵].
در ماده­ ۴۸۸ قانون مدنی آمده است: «در حالتی که اجیر سبب تلف شده یا ثالث پیش از انجام عمل اجیر آنرا از بین برده باشد، مستاجر حق فسخ اجاره را نیز دارد».
در صورتی که کالای ساخته شده پیش از تسلیم به مستأجر تلف شود، هر گاه با تمام شدن عمل منفعت تسلیم شده به حساب آید، اجیر می ­تواند اجرت را بگیرد^[۲۳۶].
تلف شدن عین مستأجره قبل از قبض یا بلافاصله پس از تسلیم: طبق قسمت اول ماده­ی۴۹۶ قانون مدنی: «عقد اجاره بواسطه ی تلف شدن عین مستأجره از تاریخ تلف باطل می­ شود …». بنابراین چنانچه عین مستأجره قبل از قبض تلف شود و یا بلافاصله بعد از تسلیم آن به مستأجر تلف گردد اجاره باطل است و باید موجر اجرت المثل را چنانچه دریافت نموده باشد پس دهد.
تلف عین مستأجره در اثناء مدت اجاره: طبق ماده­ ۴۸۳ قانون مدنی با تلف شدن عین مستأجره در اثناء مدت، اجاره از تاریخ تلف نسبت به بقیه مدت باطل می­گردد و اجرت المسمی نسبت به مدت تقسیط می­ شود، و مقداری از آن که در مقابل مدت اجاره ی صحیح قرار می­گیرد متعلق به موجر می­باشد و آن مقدار که در مقابل مدت اجاره­ی باطل است از اجرت المسمی به مستأجر بر می­گردد و هر گاه مستأجر آن را نپرداخته ذمه­ی او نسبت به آن ساقط می­ شود^[۲۳۷].
در فقه آمده است که هر گاه تلف قبل از انجام عمل باشد اجاره باطل می­ شود اما در حقوق مدنی آمده است که مستأجر حق فسخ دارد، ودر بقیه موارد اشتراک نظر دارند.

۳-۱-۸ . اجاره بدون مدت

در خصوص اجاره بدون مدت فقها دو نظر دارند گروهی بر بطلان مطلق این نوع اجاره نظر داده­اند، و گفته­اند در اجاره از این نوع، اجرت و منفعت مجهول می­ماند، و آن را غرری می­نماید. غرر هم نهی شده است^[۲۳۸]. این نوع قرار داد تنها در صور تی که به عنوان جعاله یا اباحه در مقابل عوض معلوم فرض شود، صحیح می­باشد. ولی تلقی اجاره بودن آن درست نیست^[۲۳۹].
برخی از فقها اجاره بدون مدت را صحیح می­دانند، چون غرر باعث بطلان معامله نمی­ شود^[۲۴۰].
ماده­ ۴۶۸ قانون مدنی مجهول بودن مدت اجاره را از موارد بطلان اجاره دانسته است^[۲۴۱].
به دستور ماده­ ۵۱۵ قانون مدنی: «اگر کسی بدون تعیین انتهای مدت اجیر شود، مدت اجاره محدود خواهد بود به مدتی که مزد از قرار آن معین شده است. بنابراین اگر مزد اجیر ازقرار روز یا هفته یا ماه یا سالی فلان مبلغ معین شده باشد، مدت اجاره محدود به یک روز یا یک هفته یا یک ماه یا یک سال خواهد بود و پس از انقضاء مدت مذبور اجاره برطرف می‌شود ولی اگر پس از انقضاء مدت اجیر به خدمت خود ادامه دهد و موجر او را نگه دارد، اجیر نیز با رضایت به همان شرایطی که در زمان اجاره بین او و موجرمقرر بود مستحق اجرت خواهد بود». حقوقیین برآنند که اجاره ی مزبور از نظر عدم تعیین مدت باطل می­باشد^[۲۴۲].
در این مطلب گروهی از فقها اجاره را صحیح می­دانند و گروهی دیگر باطل. اما در حقوق مدنی به صراحت آمده است که چنین اجاره­ای باطل است.

۳-۲٫ مستثنیات بطلان اجاره

گروهی از فقها در باطل بودن اجاره بر واجبات عینی و کفایی استثناعاتی قائل شده ­اند که شامل موارد زیر است:

شکل۲-۱- گیاه دارویی همیشه بهار
شکل ۲-۱: گیاه دارویی همیشه بهار
۲-۴- مواد مؤثره
گل همیشه بهار حاوی مقادیر کم اسانس روغنی فرار، ساپونین، رزین، ماده­ای تلخ، اسیدهای آلی، ماده­ای به نام کالندولین، صمغ، مواد لعابی، آلبومین و یک ماده رنگی در گلبرگ­های خشک و اینولین (در ریشه)، اسید سالیسیلیک، اسید لوریک، اسید پالمیتیک و کلسترول می­باشد (میرحیدر،۱۳۸۲؛ Muley et al., 2009). گل­ها حاوی ۲/۰ تا ۴/۰ درصد اسانس بوده که اجزاء مهم آن، شامل منتون، ایزومنتون، گاما ترپینن، آلفامورولن و کاریوفیلن می­باشند. ترکیبات دیگر همیشه بهار شامل گلوکوزیدهای اولئانولیک اسید، موسیلاژ، توکوفرول، کاروتنوئیدها، تری ترپنوئیدها، فلاونوئیدهای گلوکوزیدی، کاروتنها، گزانتوفیلها، تاننها، پلی ساکاریدها و الکلهای تری ترپنی از جمله آلفا و بتا آمیرین، تاراگزاسترول و کالندولادیول هستند (صالحی سورمقی، ۱۳۸۵؛ Khan et al., 2011؛ Re et al., 2009). مهمترین مواد مؤثره این گیاه را فلاونوئیدهای محلول در آب (۱/۰ تا ۴/۰ درصد وزن گل خشک) تشکیل می دهند. از مواد دیگر می­توان از کارتنوئیدها (۳/۰درصد وزن خشک گل)، که در آب و چربی محلولند، اسانس (۱/۰ تا ۲/۰ درصد وزن خشک گل)، مواد موسیلاژی محلول در آب و ویتامین E نام برد. ترکیبات کاروتنوئیدی گیاه همیشه بهار مدت زیادی نیست که مورد تحقیق قرار گرفته است، کاروتنوئیدها به عنوان پیش ماده تولید ویتامین A و رتینوئیدها در زندگی انسانها و حیوانات نقش عمده­ای دارند. به علاوه، این ترکیبات به عنوان آنتی اکسیدان، بالا برنده ایمنی، بازدارنده جهش، پیش­سازهای رنگدانه در پستانداران و تشکیل­دهنده غیر فتوشیمیایی شناخته می­شوند (Baco and Deli., 2002). تحقیقات اخیر نشان داده که بذر های همیشه بهار حاوی روغن می­باشد. چنانچه این روغن تحت فشار سرد استخراج گردد، تاثیر ضد تورم خواهد داشت (امید بیگی، ۱۳۸۴). روغن همیشه بهار برخی مواقع با محصولات دیگر حاصل از این گیاه اشتباه گرفته می­ شود. اگرچه روغن همیشه بهار به عنوان یک روغن دم کردنی یا خیساندنی شناخته می­ شود که مواد گیاهی برای تولید آن در روغن جوشانده شده و سپس مواد گیاهی خارج شده و روغن دارای برخی مواد گیاهی بر جای می­ماند. در سالهای اخیر در اروپا توجه زیادی به این گیاه به عنوان یک گیاه روغنی شده است. دانه آن حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد روغن دارد که این نوع روغن دارای حدود ۴۵ تا ۶۰ درصد اسید کالندیک می­باشد (ثقه الاسلامی و موسوی، ۱۳۸۷؛ Martin and Deo, 1999).

۲-۵- خاستگاه و پراکنش همیشه بهار
موطن اصلی این گیاه در حوزه دریای مدیترانه، خاورمیانه و اروپای مرکزی بوده و از آنجا به سایر نواحی دیگر انتقال یافته است (حاج سید هادی و همکاران، ۱۳۸۹؛ Schulz et al., 1998). ارقام گوناگونی از این گونه وجود دارند که هر کدام از لحاظ شکل و رنگ متفاوت می­باشند (Khalid Silva, 2012). پراکندگی آن به صورتی است که امروزه به حد وفور در مراکش و نواحی مختلف آسیا می­روید (صمصام شریعت،۱۳۸۲). این گیاه در موقعیت های آفتابی آمریکای شمالی و اروپا به سادگی رشد می­ کند (Khalid and Silva, 2012). گل همیشه بهار در نواحی غربی و جنوب غربی ایران می­روید و در نقاط دیگر پرورش داده می­ شود (رجحان، ۱۳۸۱). این گیاه همچنین در هرزویل در راه بین قزوین و رشت به طور خودرو دیده می­ شود (میرحیدر، ۱۳۸۲). نوع خودروی آن در مزارع متروکه، چمنزارها، کنار راه ­ها و گودالها می­روید (صمصام شریعت، ۱۳۸۲).
۲-۶- تکثیر و ازدیاد گیاه همیشه بهار
این گیاه را برای گلدهی تابستانه و پاییزه ۶ تا ۸ هفته قبل از آخرین یخبندان در فضای بسته از طریق بذر می­کارند و یا از اوایل تا اواخر بهار آنها را در هوای آزاد کشت می­ کنند. در مناطقی با تابستان­های داغ بذر را در اواسط پاییز مستقیما در فضای باز می­کارند تا در اواخر زمستان به گل بنشیند (وزیری، ۱۳۸۰).
۲-۷- مراقبت و نگهداری
قبل از کاشت برای مبارزه با علف­های هرز از علف­کش مالوان به صورت محلول­پاشی استفاده می­ شود. در مرحله ساقه­دهی نیز می­توان از علف­کش دوآل استفاده نمود. اگر قسمت­ های پایینی گیاه زرد و گل­ها کوچک باشند گیاه را از فاصله ۱۵ سانتی متری قطع می­ کنند، سپس نیتروژن را همزمان با آبیاری به خاک اضافه می­ کنند. رعایت فاصله کشت، وجین علف­های هرز و مبارزه شیمیایی با لارو حشرات به ویژه لارو سن نقش عمده­ای در مبارزه با آنها دارد (Hornok., 1992 ؛ دوازده امامی، ۱۳۸۶).
۲-۸- برداشت و خشک کردن محصول
همیشه بهار به سرعت رشد کرده، گل ها اغلب از اردیبهشت تا اواخر تیرماه قابل برداشت می­شوند (ابراهیم پور وعیدی زاده، ۱۳۸۸). پس از چیدن گل­ها همواره گل­های جدیدی به وجود می­آیند، به طوری که برداشت گل­ها را می­توان تا قبل از بروز سرما همچنان ادامه داد. برای تسریع در کار، بهتر است گل­ها همراه با کاسبرگ برداشت شوند، آنگاه گل­ها را از کاسبرگ ها جدا نمود. البته می توان گل­ها و کاسبرگ­ها را با هم خشک نمود. برای اینکه گلبرگ­ها رنگ خود را از دست ندهند و کیفیت مطلوبی داشته باشند، گل­ها را باید به سرعت خشک کرد. اگر مقدار گل­ها کم باشد، می­توان آنها را در سایه و در سطح زمین با ضخامت کم پخش نمود، ولی چنانچه مقدار آنها زیاد باشد، باید از خشک­کن­های الکتریکی با دمای ۳۵ تا ۴۰ درجه سانتی گراد استفاده کرد. از آنجا که گل­های خشک شده به شدت جاذب رطوبتند، باید بلافاصله پس از خشک شدن در کیسه­های مناسب بسته­بندی شوند (دوازده امامی، ۱۳۸۶). گل­های تازه برداشت می­شوند. کل گل­ها یا گلبرگ­ها را با قرار دادن بر روی کاغذ و به دور از نور مستقیم بدون حرارت بسیار زیاد یا با جریان هوا خشک می­ کنند و در این هنگام نباید بر روی یکدیگر قرار گیرند. در صورتی که رنگ گلبرگ­ها در هنگام خشک کردن برود، به این معناست که به طور مناسبی خشک نشده­اند (۱۹۹۹ Shaules,).
۲-۹- عوامل مؤثر بر رشد و نمو گیاه دارویی همیشه بهار
برخلاف دیگر محصولات زراعی، گیاهان دارویی گیاهانی هستند که کیفیت مواد در مقایسه با کمیت آنها به مراتب مهم­تر و ضروری­تر می­باشد. لذا جهت رسیدن به حداکثر کیفیت، علم و آگاهی از عوامل موثر بر رشد و نمو گیاهان دارویی بسیار حائز اهمیت می­باشد. شناخت عوامل محیطی، گیاهی و زراعی نقش مهمی در موفقیت کشت گیاهان دارویی دارد. از مهم­ترین عوامل محیطی مؤثر بر رشد و نمو و تولید گیاهان دارویی و معطر، می توان نور، دما، آبیاری، خاک و موجودات زنده و غیر زنده پیرامون گیاه را بر شمرد و از عوامل گیاهی و زراعی می­توان به رقم و مراحل مختلف رشد گیاه و عملیات به زراعی اشاره نمود.
۲-۹-۱- عوامل محیطی
۲-۹-۱-۱- نور
بین خصوصیات نور و تولید متابولیت­های ثانویه گیاهان دارویی، ارتباطی تنگاتنگ وجود دارد و نقش اکوفیزیولوژیک روشنایی در تولید فرآورده ­های ثانویه، عمده و اساسی است. فعالیت گیاهان در سنتز متابولیت­های دارویی، تحت تأثیر شرایط مختلف نوری تغییر می­ کند. در شرایط مطلوب محیطی و عدم وجود تنش­های زنده و غیر زنده، تولید ماده خشک با مقدار نور جذب شده توسط کانوپی گیاه متناسب است (عامری و نصیری محلاتی، ۱۳۸۷).
همیشه بهار گیاهی بسیار آفتاب­دوست است که در نور کامل خورشید به خوبی رشد می­ کند (ناظم و استکی، ۱۳۸۸). گل­های همیشه بهار در حضور نور باز و در شب بسته میشوند (حاج سید هادی و همکاران، ۱۳۸۹). اگر شدت نور گلخانه خیلی کم و دما خیلی بالا باشد گل­های ریز و ساقه­های ضعیف حاصل می­ شود (کافی و قاسمی قهساره، ۱۳۸۶).
۲-۹-۱-۲- درجه حرارت
دما، مهمترین عامل کنترل­ کننده نمو و متابولیسم گیاهی است. به طوری که شکل برگ­ها و ساقه­های برخی گیاهان، معرف دمای محل رویش آنهاست. همیشه بهار با آب و هوای اروپایی سازگاری دارد، اگر چه به نظر می­رسد بومی مدیترانه می­باشد. بذرهای همیشه بهار در دمای ۸ تا ۱۰ درجه سانتی گراد پس از ۴ تا ۵ روز جوانه می­زنند. کشت این گیاه در مناطقی که میانگین درجه حرارت در ماه خرداد ۱۷ تا ۱۸ درجه سانتی ­گراد و در ماه های تیر و مرداد حدود ۲۰ درجه سانتی ­گراد باشد، موفقیت­آمیز خواهد بود. همیشه بهار درجه ­حرارت­های پایین را به خوبی تحمل می­ کند. حتی برای مدت محدودی قادر به تحمل درجه حرارتهای زیر صفر است (امید بیگی، ۱۳۸۴). دوره رویشی این گیاه، طولانی (بین ۲۰۰ تا ۲۱۰روز) است. چنانچه هوا در فصل پاییز خیلی سرد شود و درجه حرارت به زیر صفر برسد، گیاه قادر به ادامه رویش نخواهد بود. بذرها ۵ تا ۶ سال قوه رویشی مناسبی دارند. همیشه بهار رشد و نمو سریعی دارد، به طوری که ۴۰ تا ۵۰ روز پس از سبز شدن بذر، گیاهان به گل می­نشینند (رحمانی و همکاران، ۱۳۸۹). اگر گل­ها بلافاصله پس از باز شدن چیده شوند، جوانه های زایشی جدید به وجود می­آورند. در ایران اولین گل­ها اواخر بهار (اوایل خرداد) ظاهر می­شوند و تا اواخر پاییز، قبل از بروز سرما همچنان روی گیاه مشاهده می­شوند (امید بیگی، ۱۳۸۴). زمان گل­دادن آن خرداد تا شهریور ماه است (فلاحتگر، ۱۳۸۱). این گیاه می ­تواند در جنوب انگلیس به صورت دو ساله کشت شود، به این دلیل تصور می شود که به زمستان مقاوم است ((Edward and Gilman, 1999.
۲-۹-۱-۳- رطوبت و آبیاری
از جمله عوامل مؤثر بر رشد و نمو و تولید مواد مؤثر گیاهان دارویی و معطر، آب است که کمبود آن بیشتر از سایر نهاده­ها بر کاهش تولید اثر می­گذارد. همیشه بهار می ­تواند خشکی را تحمل کند، ولی برای افزایش کیفیت مواد مؤثره باید تحت آبیاری منظم و مناسب قرار گیرد. درباره تنظیم زمان آبیاری همیشه بهار اطلاع دقیقی در دست نیست و کشاورزان تنها بر اساس دانش و تجربه بومی خود اقدام به این زراعت می­ کنند (رحمانی و همکاران، ۱۳۸۸). وقتی گیاه با خشکی مواجه شود، روزنه­هایش نیمه بسته یا بسته می­ شود و این موضوع موجب کاهش جذب CO₂ می­ شود و از طرفی گیاه برای جذب آب، انرژی زیادی مصرف می­ کند. همچنین گیاه در هنگام تنش، سطح برگ خود را کاهش داده و این رفتار سبب کاهش تولید مواد فتوسنتزی می­گردد. با کاهش مواد فتوسنتزی، انتقال مواد به سمت بذرها نیز کاهش پیدا می­ کند (رحمانی و همکاران، ۱۳۸۷). در یک بررسی که در مورد اثرات تنش خشکی روی گیاه همیشه بهار انجام شد، سطح برگ و فتوسنتز کاهش یافت. در این شرایط با اینکه درصد روغن افزایش یافت اما به علت کاهش شدید عملکرد دانه، عملکرد روغن کاهش معنی­داری داشت که این امر به دلیل تولید مواد ثانویه بیشتر در شرایط تنش خشکی بود (Rahmani et al., 2009). رطوبت زیاد برای همیشه بهار مضر است و خطر گسترش بیماریهای قارچی را افزایش می­دهد (امید بیگی، ۱۳۸۴).
۲-۹-۱-۴- خاک
اگرچه این گیاه (همیشه بهار) در خاک­های فقیر از نظر مواد غذایی نیز گل­های زیبایی تولید می­ کند، ولی در این شرایط حداقل ماده مؤثره را دارا خواهد بود. بافت خاک­هایی که در آنها همیشه بهار کشت می شود، باید طوری باشد که عمل تهویه به آسانی انجام گیرد (خاکهای سنگین رسی مناسب نیست). خاک سبک که به خوبی قابل گرم شدن و مرطوب شدن می باشد، برای این گیاه مطلوب است ((Duke, 1982. سطح زمین باید کاملا صاف باشد، زیرا پستی و بلندی سبب آب ایستایی می شود که برای رویش گیاه خطر ناک است.
pH خاک برای همیشه بهار، بین ۵/۴ تا ۲/۸ مناسب است (امید بیگی، ۱۳۷۶).
همیشه بهار یک خاک غنی و دارای زهکشی مطلوب را دوست دارد، اما در مقابل خاک های متوسط تا نسبتاً فقیر مقاومت خوبی دارد. بهبود کیفیت خاک می ­تواند سبب تولید گیاهان سالم­تر و گل­های بهتر شود، بنابراین می­توان مقادیر زیادی کمپوست به خاک اضافه نمود. برای مبارزه با علف های هرز می­توان در اطراف این گیاه از مالچ استفاده نمود (Kathi and kemper,. 1999) .
مختاری (۱۳۹۰) با بررسی تأثیر هدایت الکتریکی محلول غذایی بر صفات مورفولوژیکی گیاه دارویی همیشه بهار، EC=3 dS/m را برای کشت این گیاه مناسب دانستند. جهت بررسی تاثیر شرایط استرس شوری بلند مدت بر برخی از خصوصیات فیزیولوژیک همیشه بهار، غلظتهای ۰، ۵۰ و۱۰۰ میلی مولار NaCl مورد تحقیق قرار گرفتند. شوری بر روی اغلب خصوصیات مورد نظر تأثیر گذاشت. شوری زیاد باعث کاهش خصوصیات رشدی، پراکسیداسیون چربی و تجمع پراکسید هیدروژن شد. در استرس شدید شوری، کاهش در کل گلوتاتیون و افزایش در کل اسکوربات (ASA+AHA) مشاهده شد، که این موارد با افزایش گلوتاتیون رداکتاز همراه بود و فعالیت اسکوربات پراکسیداز در برگها مشاهده شد. به علاوه، شوری باعث کاهش میزان سوپر اکسید دیسموتاز و فعالیت کمتر پرکسیداز شد (.(Chaparzadeh et al., 2004
۲-۹-۱-۵- عناصر غذایی
حاصلخیزی خاک در تأمین عناصر لازم برای سنتز متابولیت­ها و افزایش وزن خشک گیاه نیز حائز اهمیت خواهد بود (ابراهیم پور و عیدی زاده، ۱۳۸۸). عناصر غذایی از جمله نیتروژن با تأثیری که بر رشد رویشی و زایشی گیاهان دارویی دارند، بالطبع باعث تغییراتی در عملکرد محصول می شوند و کمیت و کیفیت مواد مؤثره آنها را نیز تحت تاثیر قرار می­ دهند. علاوه­بر­این، وجود خواص آنتاگونیستی و سینرژیستی بین عناصر غذایی، منجر به تغییر در جذب برخی از عناصر غیر ضروری برای گیاه می­گردند که در اغلب اوقات این عناصر برای انسان سمی و خطرناک می­باشند (et al., 2003 (Ram. بنابراین توصیه کودی برای گیاهان دارویی، باید با در نظر گرفتن موارد فوق صورت گیرد، زیرا ممکن است یک تیمار کودی باعث افزایش محصول گردد، در حالی که میزان ماده مؤثره گیاهان دارویی را کاهش دهد و یا تغییر کیفی خاصی در اجزای متشکله مواد مؤثره ایجاد نماید که سودمند نباشد یا اینکه یک تیمار کودی خاصی باعث بهبود میزان محصول و میزان مواد مؤثره گردد، در حالی که میزان عناصر سنگین و سمی مانند کادمیوم یا سرب یا دیگر ترکیبات مضر مانند نیترات را افزایش دهد که نتیجه آن مطلوب نخواهد بود (عامری و همکاران، ۱۳۸۶).
بنابراین شناخت و بررسی تأثیر این عناصر بر روی رشد گیاه دارای اهمیت است.
۲-۹-۱-۵-۱- نیتروژن
نیتروژن از عناصر ضروری گیاه است که نقش بسیار مهمی در تغذیه گیاه دارد. این عنصر در ساختمان کلروفیل، ترکیب ساختمانی نوکلئیک اسیدها (DNA و RNA) و در ساختمان پروتئین نقش­های عمده­ای دارد. همچنین افزایش دهنده فعالیت و توسعه ریشه بوده و در جذب سایر عناصر غذایی و برای مصرف کربوهیدرات­ها مورد نیاز است (یثربی و همکاران، ۱۳۸۲؛ Khajepour 2009). نیتروژن از جمله موادی است که در تمام دوره های رشد و نمو گیاهان، مورد نیاز آنها است. کودهای نیتروژنی تأثیر عمده­ای در ساقه­زایی، برگ­زایی و جوانه­زایی گیاهان دارند و به طور کلی رشد رویشی گیاهان را سرعت می­ دهند (Omidbagi, 2009؛ شرفی و همکاران، ۱۳۹۰).
چنانچه نیتروژن در دسترس، کمتر یا بیشتر از حد نیاز گیاه باشد اختلالاتی را در فرایندهای حیاتی گیاه موجب می­ شود که ممکن است به صورت های مختلفی نظیر رشد و نمو زیاد، کاهش، تعویق و یا حتی توقف رشد زایشی بروز نماید (Salisbury and Ross, 1991). از آنجا که در گیاهان دارویی مهمترین مسئله، طبیعی بودن مواد استحصال شده از آنها می­باشد، می­بایست در بکارگیری از کودهای شیمیایی دقت نظر بیشتری اعمال نمود. بنابراین تعیین مقدار مناسب کود حائز اهمیت می­باشد (علیزاده سهزابی و همکاران، ۱۳۸۶). در گیاه دارویی همیشه بهار، محصول اقتصادی مورد نظر عملکرد گل در واحد سطح است و با افزایش میزان نیتروژن ساختارهای اولیه تولید گل و در نتیجه عملکرد گل افزایش می­یابد (عامری و نصیری محلاتی، ۱۳۸۷) اما وجود نیتروژن زیاد در اندام هوایی همیشه بهار باعث تحریک رشد رویشی شده و در نتیجه سهم نیتروژن اختصاص­یافته به تولید گل، که عملکرد اقتصادی همیشه بهار را تشکیل می­دهد، کاهش یافته و در نتیجه کارایی مصرف نیتروژن کاهش می­یابد (امید بیگی، ۱۳۷۶؛ عامری و همکاران، ۱۳۸۶). به طور کلی استفاده از انواع کود نیتروژن باعث رشد رویشی و بهبود جنبه های گلدهی در گیاه دارویی همیشه بهار در مقایسه با شاهد (عدم کاربرد کود نیتروژن) می­ شود (عامری و همکاران، ۱۳۹۱). علاوه­براین کاربرد کود نیتروژن باعث افزایش تعداد رنگدانه های فتوسنتزی (کلروفیل a و b) در برگها و کارتنوئیدها در گل­ها و درصد نیتروژن در اندام هوایی همیشه بهار شد (Al-Badawy et al., 1995).
در آزمایشی با عنوان تأثر نیتروژن شیمیایی و بیولوژیکی بر برخی خصوصیات مورفولوژیکی گیاه همیشه بهار، مشاهده شد که افزایش کودهای نیتروژن تا ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار باعث افزایش سطح تک برگ، طول برگ، عرض برگ، وزن برگ، وزن ساقه برگها در همیشه بهار گردید (Hosenpor et al., 2013). در آزمایش دیگری روی گیاه دارویی همیشه بهار، نتایج حاصله حاکی از معنی دار شدن اثر فاکتور ازت بر صفات ارتفاع گیاه، تعداد گل، عملکرد عصاره اندام هوایی خشک شده، در سطح احتمال ۱% بود (مطهری و همکاران، ۱۳۹۰). به گزارش رحمانی و همکاران (۱۳۸۹) و گنجعلی و همکاران (۲۰۱۲)، مصرف نیتروژن باعث افزایش اسانس در گیاه همیشه بهار شد. نتایج حاصل از بررسی های رحمانی و همکاران (۱۳۸۷) بر گیاه دارویی همیشه بهار نشان داد که نیتروژن با این که در ساختمان روغن همیشه بهار وجود ندارد، اما سبب افزایش درصد روغن گردید. شوکرانی و همکاران (۲۰۱۲) نشان دادند که نیتروژن تأثیر معنی داری بر روی روغن و بذر گیاه همیشه بهار داشت. آرگانوسا و همکاران ( ۱۹۹۸) در بررسی های خود بر روی همیشه بهار (Calendula officinalis L.) با کاربرد ۶ سطح نیتروژن خالص به ترتیب صفر،۲۰، ۴۰، ۶۰، ۸۰ و ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار دریافتند که بیشتر ین عملکرد بیولوژیک و عملکرد دانه با کاربرد ۸۰ کیلوگرم در هکتار نیتروژن به دست می آید.
آزمایش هایی که پاسخ همیشه بهار را به مقادیر مختلف نیتروژن مقایسه می کنند، پیشنهاد دادند که بیوماس گیاهی به تمام مقادیر نیتروژن پاسخ می­دهد، اما نکته مهم اینجاست که این پاسخ لزوما در جهت افزایش تولید بذر نیست. با توجه به اینکه جذب عناصر غذایی در بذر زیاد نیست استفاده اندک از کودهای غیر آلی یا آلی کافی است (Schulz et al., 1998). همیشه بهار حداکثر به ۵۰ کیلوگرم نیتروژن در هکتار نیاز دارد و به مقدار بالاتر جواب نمی­دهد (Blumenthal et al., 1998).
یون­های نیترات و آمونیوم دو شکل اصلی نیتروژن هستند که به وسیله گیاهان جذب می­شوند. هر چند که نیترات پس از جذب و قبل از ورود به ترکیبات نیتروژ ن دار آلی به آمونیوم احیا می­ شود، اما مدتهاست این عقیده مطرح می­باشد که آمونیوم و نیترات به عنوان منابع نیتروژن از نظر اثر بر رشد و ترکیب شیمیایی گیاه با هم متفاوت هستند (حسینی و همکاران، ۱۳۸۸؛ Rothstein & Gregg, 2005). نیتروژن آمونیومی به دلیل اخلال در سوخت و ساز و جذب کاتیون ها می ­تواند در رشد و عملکرد محصول اثر منفی داشته باشد در حالی که نیتروژن نیتراتی می تواند ساخت آنیون های آلی و تجمع کاتیون ها را سبب شود (Mengel & Kirkby, 2001). سازگاری نسبی گیاهان برای استفاده از نیترات و آمونیوم متفاوت است. متابولیسم آمونیوم نسبت به نیترات به انرژی کمتری نیاز دارد بنابراین گیاهان باید آمونیوم را ترجیح دهند اما تنها برخی از گونه های گیاهی می­توانند در محیطی که آمونیوم تنها منبع نیتروژن است به خوبی رشد کنند. بیشتر گونه­ های زراعی وقتی در محیط دارای آمونیوم قرار می­گیرند علایم مسمویت شدید به آمونیوم را نشان می­ دهند و محیط دارای نیترات برای رشد آنها مناسبتر است (حسینی و همکاران، ۱۳۸۸). اغلب گیاهان تغذیه با مخلوط آمونیوم و نیترات را به تغذیه با فقط آمونیوم یا نیترات ترجیح می­ دهند (Marschener, 1995). میزان اثربخشی هر کدام از یون های آمونیوم و نیترات به مرحله رشد گیاه، میزان جذب عناصر غذایی، گونه گیاهی و نسبت نیترات به آمونیوم بستگی دارد (روستا، ۱۳۸۹).
الف) تأثیر فرم جذب نیتروژن بر پارامترهای مورفولوژیکی
پژوهش­های زیادی درباره اثر نوع منبع نیتروژن بر عملکرد گونه های مختلف گیاهی انجام شده و نتایج متفاوتی بدست آمده است. از آنجمله وودسون وبادلی (۱۹۸۲) در گزارشی با بررسی استفاده از نیترات به عنوان منبع اصلی نیتروژن برای تغذیه ورد به جای نیتروژن آمونیومی دیدند که تغذیه با نیتروژن آمونیومی در مقایسه با نیتروژن نیتراتی باعث کاهش وزن تر و طول ساقه گل­دهنده در گیاهان ورد گردید. در حالی که ساداسیوایه و هالی (۱۹۷۱) گزارش کردند که استفاده از نیتروژن آمونیومی به عنوان منبع نیتروژن سبب افزایش عملکرد گل بریدنی ورد شد. براساس نتایج تحقیقات انجام شده، کوددهی با آمونیوم منجر به کاهش وزن تر و طول ساقه های گل­دهنده رز به دلیل کاهش pHدر ناحیه ریشه در مقایسه با نیترات شده است Woodson & Boodley, 1982) ). نیتروژن آمونیومی در تولید گیاهان زینتی نیز می تواند مفید باشد. جیمنز و لائو (۲۰۰۵) گزارش کردند که آمونیوم چندین پارامتر از جمله رنگ برگها را در دیفن باخیا بهبود می­بخشد. برخی از گزارش­ها حاکی از آن است که آمونیوم رشد و نمو گیاهان را تغییر می دهد. به عنوان مثال نسبت ریشه به شاخه و اندازه برگ را کاهش می­دهد. این تغییرات مورفولوژیکی بعضی وقت­ها خیلی سریع هستند (در کمتر از ۲۴ ساعت) (رسولی و همکاران، ۱۳۹۰). کلاسن و لنز (۱۹۹۹) نیز در آزمایشی که بر روی زغال اخته، تمشک و توت فرنگی انجام دادند مشاهده کردند که آمونیوم منجر به کاهش سطح برگ شد و متعاقب آن میزان فتوسنتز کاهش یافت. کاهش در تعداد و اندازه سلول در برگهای گیاه تنباکویی که با آمونیوم تغذیه شده بود نیز توسط سچرر (۱۹۸۴) گزارش شده است. رسولی و همکاران (۱۳۹۰) با بررسی اثر فرم نیتروژن بر عکس العمل لوبیا سبز (Phaseolous vulgaris cv. Alpha) گزارش کردند که آمونیوم وزن تر اندام هوایی، وزن تر ریشه، وزن خشک اندام هوایی و وزن خشک ریشه را کاهش داده است. کروز و همکاران (۲۰۰۶) گزارش کردند که میزان تولید ماده خشک در کاهو در غلظت ۵/۰میلی مولار آمونیوم به بالا رو به کاهش گذاشته و این گیاه را حساس به آمونیوم معرفی کردند. بررسی سه گیاه اسفناج، آفتابگردان و نخود این نتیجه را تأیید کرد که تولید ماده خشک گیاه به طور معنی دار در تغذیه آمونیومی نسبت به تغذیه نیتراتی کاهش می­یابد و این کاهش به ترتیب در اسفناج، آفتابگردان و نخود ۸۶%، ۴۵% و ۱۳% بوده است (Lasa et al, 2001). کاهش رشد در گیاهانی که با آمونیوم تغذیه می شوند در اثر عواملی مانند بی­نظمی در احیا آمونیوم، کاهشpH، اثرات سمیت آمونیوم آزاد، کمبود مواد غذایی مثل پتاسیم، کلسیم، منیزیم، و محدودیت کربوهیدرات ناشی از مصرف بیش از حد قندهای محلول برای آسیمیلاسیون آمونیوم است (Marschner. 1995؛ باقری و همکاران، ۱۳۸۸). در گیاهانی که با آمونیوم به عنوان تنها منبع نیتروژن تغذیه شده ­اند، فقدان نیترات به عنوان یک یون اسمزی مهم و در نتیجه کمبود آب در اثر کاهش جذب آب، به عنوان فاکتورهای محدود­کننده رشد گزارش شده ­اند (رسولی و همکاران، ۱۳۹۰). یکی دیگر از جنبه­ های سمیت آمونیوم آن است که در خیلی از گونه­ ها سمیت هنگامی مشاهده می­ شود که آمونیوم به تنهائی فراهم شده باشد که در خیلی از موارد با فراهم کردن مخلوط آمونیوم و نیترات سمیت کاهش می­یابد و در برخی موارد کاربرد آن حالت سینرژیستی دارد (باقری و روستا، ۱۳۹۲). تحقیقات نشان داده است کاربرد آمونیوم به عنوان تنها منبع نیتروژن برای بسیاری از گونه های گیاهی از قبیل هویج، هندوانه و ذرت ( Wilcox, 1990 & (Errebhi و گوجه فرنگی (et al., 2001 Flores) مضر بوده و باعث کاهش عملکرد آنها شده است در حالی که اضافه کردن مقدار کمی آمونیوم به محلول غذایی حاوی نیترات منجر به افزایش رشد و عملکرد برخی گونه های گیاهی از قبیل توت فرنگی (تقوی، ۱۳۸۳)، سیب (بابالار و احمدی، ۱۳۷۶)، جو (Kant et al., 2007)، گونه های جنگلی (Norisada & Kojima, 2005)، کاج کریسمس (Rothstein & Cregg, 2005) و اسفناج (Assimakopolou, 2006) شد. نتایج حاصل از بررسی اثر غلظت­های مختلف نیترات و آمونیوم بر پارامترهای رشد گیاه بنگ دانه نشان داد که کاربرد آمونیوم به عنوان تنها منبع تغذیه نیتروژنی منجر به کاهش رشد شده و بیشترین مقدار رشد مربوط به زمانی است که هر دو فرم نیتروژن در محیط تغذیه ای موجود باشد (خاوری نژاد و محمدی، ۱۳۸۶). به گزارش سانتاماریو و ایلیا (۱۹۹۷) نشان داد که اگرچه طالبی فرم نیتراتی را ترجیح می­دهد ولی افزودن مقدار کمی آمونیوم به محلول های غذایی بهتر از محلول بدون آمونیوم است. نتایج تحقیقات الفتی و همکاران (۱۳۸۷) نیز بیانگر این واقعیت است که خیار فرم نیتراتی را بر فرم آمونیومی ترجیح می­دهد اما در صورتی که آمونیم در سطوح بسیار کم استفاده شود می ­تواند اثرات مثبتی داشته باشد ولی در سطوح بالاتر این اثر غیر محسوس یا منفی است. کاربرد فقط ۱% (۱/۰ میلی مولار) از نیتروژن به صورت نیترات باعث کاهش سمیت آمونیوم در گیاه خیار شد ۲۰۰۸) Schjoerring, & Roosta). خندان میرکوهی و همکاران (۱۳۸۶)، در مطالعات خود بر روی تأثیر نسبت متفاوت نیتروژن آمونیومی و نیتراتی بر تولید گل بریدنی ورد مشاهده کردند افزایش نیتروژن آمونیومی سبب تحریک رشد، افزایش وزن خشک گیاه و عملکرد گل بریدنی ورد گردید ولی بهترین ویژگی­های کیفی گل بریدنی ورد از قبیل عمر گلجایی بالا و ساقه بلند و قطور، در محلول های غذایی حاوی ترکیبی از نیترات و آمونیم به ویژه محلول غذایی با نسبت نیتروژن آمونیومی به نیتراتی برابر با ۱۲ :۲۵/۰ مشاهده شد.
چندین پیشنهاد برای توصیف اثر سینرژیستی مخلوط آمونیوم و نیترات وجود دارد که مهم­ترین آن به نقش احتمالی نیترات به عنوان تحریک کننده بسیاری از واکنش های بیوشمیائی مربوط می شود (Tischner, 2000). مصرف انرژی نیز در آسیمیلاسیون آمونیوم در مقایسه با نیترات کمتر است. انرژی مورد نیاز برای آسیمیلاسیون نیترات بین ۲۱-۲۰ ATP بر مول است در صورتی که برای آسیمیلاسیون هر مول آمونیوم نیاز به ۵ مول ATPمی­باشد (Traore & Maranville, 1999). احتمال دیگر برای تفسیر اثر سینرژیستی مخلوط نیترات وآمونیوم به بالابودن سنتز سیتوکینین نسبت داده شده است (et al, 2005 Zhang).
نسبت مناسب نیترات به آمونیوم برای رشد گیاه به گونه گیاه و مرحله رشد آن، شرایط محیطی (دما، شدت نور، pH و غلظت مواد غذایی در بستر رشد) و غلظت کل نیتروژن افزوده شده بستگی دارد (نجفی و همکاران، ۱۳۸۹).
ب) تاثیر فرم جذب نیتروژن بر پارامترهای فیزیولوژیکی
تغذیه گیاهان با نسبت های مختلف نیترات به آمونیوم بر جنبه های مختلف فیزیولوژی اعم از شاخص­ های کمی و کیفی تأثیر می­گذارد و یافتن نسبت مناسب نیتروژن آمونیومی و نیتراتی در تغذیه گیاهان مختلف ضروری است (Marschener, 1995).
بر اساس گزارشات دلشاد و همکاران (۱۳۷۸)، نوع نیتروژن (نیتراتی یا آمونیومی) محلول غذایی بر کیفیت میوه ها در گوجه فرنگی تاثیر می­گذارد. افزایش نیتروژن آمونیومی محلول غذایی، مقدار ویتامین ث، اسیدیته قابل تیتراسیون و مواد جامد قابل حل میوه را کاهش می­دهد.
تأثیر تغذیه آمونیوم بر ترکیب شیمیایی گیاه از نیترات متفاوت است (Hohjo et al., 1995؛ Lorenzo et al., 2000؛ et al., 2002 Kotsiras؛ Rothstein & Gregg, 2005 ؛ Assimakopoulou, 2006). با کاربرد آمونیوم، جذب آنیونها نسبت به کاتیونها افزایش یافته و بنابراین پروتون از ریشه برای موازنه بار آزاد می­ شود. در حالی که با کاربرد نیترات جذب کاتیونها بر آنیونها برتری یافته و بنابراین OH^-و یا HCO3- از ریشه آزاد می­ شود Marschner, 1995)). کاهش میزان پتاسیم، کلسیم و منیزیم گیاه در نتیجه افزایش میزان آمونیوم در محلول غذایی در گوجه فرنگیWilcox, 1983) & Magalhase؛Hartman et al., 1986 ؛ Hohjo et al., 1995)، هویج، هندوانه و ذرت Wilcox, 1990) & (Errebhi، خیار (Kotsiras et al., 2002) و کاج ( Rothstein & Gregg, 2005) نیز گزارش شده است.
ماتسوموتو و تامورا (۱۹۸۱) اعلام کردند که مقدار قند و نشاسته گیاهان بطور معمول با تیمار آمونیوم کاهش می یابد، اگرچه برخی استثناءها مشاهده شده ­اند.
هوداس و همکاران (۲۰۰۵) گزارش نمودند که تغذیه آمونیومی فلفل باعث افزایش محتوای پلی­آمینی (پوترسین) گیاه می­گردد که همراه با کاهش رشد می­باشد در حالی که در گیاهان روییده با نیترات میزان پوترسین ناچیز و رشد و نمو طبیعی داشتند. آنها همچنین ابراز داشتند که در تغذیه آمونیومی میزان پرولین گیاه افزایش می یابد که ممکن است بیان کننده نقش این اسید آمینه در کاهش اثر سمیت آمونیوم باشد. در این خصوص گیوان و همکاران (۱۹۷۹) نشان داده بودند که یکی از شرایط تنش افزایش آمونیاک، سم­زدائی آن با تجمع پلی­آمینها و پرولین است. در این گزارش آمده است که گلوتامات دهیدروژناز یک آنزیم مهم در سم­زدائی آمونیاک است که متناسب با آن، فعالیت این آنزیم فزونی پیدا کرده و گلوتامات زیاد می­ شود و از آنجایکه این ترکیب بعنوان پیش ماده لازم برای ساخته شدن پلی­آمینها و پرولین است، افزایش این ترکیبات رخ می­دهد.
به گزارش امینی ­راد و فرهی ­آشتیانی (۱۳۷۸) مصرف نیتروژن آمونیاکی در گندم سبب بروز پیری زودرس و کاهش کلروفیل می­گردد و مصرف نیترات مانع آن می­ شود.
گزارش شده است افزایش مقدار آمونیاک در محیط، به علت سمیت آن سبب ایجاد شرایط تنش می­ شود و مقدار پروتئین کل گیاه در مقابله با آن افزایش می یابد که برخی از آنها بعنوان یک عامل عکس­العمل کننده فوری­اند (et al., 1985 .(Singhجذب ازت آمونیاکی نسبت به نیتراتی با صرف انرژی کمتری صورت گرفته و مراحل تبدیل آمونیاک به ترکیبات آمینواسیدی سریعتر و کوتاه­تر از نیترات است (Botella et al., 1994).

از اوایل ۱۹۶۰، دومین مدل خطی نوآوری با توجه به دیدگاه­ های اقتصادی شکل گرفت. در این مدل نوآوری­ها نتیجۀ تقاضا و نیاز بازار بودند و تقاضای بازار مستقیماً باعث ایجاد نیاز جدید توسعه تکنولوژی شرکت­ها می­شد. در این مدل بیشتر نوآوری­ها حاصل کار واحدهایی است که به طور مستقیم با مشتری در ارتباط اند، چون که این واحدها نیاز و خواستۀ مشتری را بهتر می­شناسند و محل سرمایه گذاری­ها را بهتر تشخیص می­ دهند. در این مدل، بازار تعیین می­ کند که در چه پروژه­ های تحقیق و توسعه سرمایه گذاری شود و تأکید بر روی بازار و نیاز مشتری است (احمدی و نصیری واحد، ۱۳۸۶، ص۴)
شکل (۲-۱۶) مدل کشش بازار
۲-۴-۹-۳) مدل اتصالی
بسیاری از محققان با بررسی دو مدل خطی ساده فوق به این نتیجه رسیدند که فرایند نوآوری را نمی­ توان در قالب مدل­های خطی به طور شفاف بیان کرد. بلکه گاهی اوقات تحقیقات علمی باعث تولیدات جدید در بازار می شود و گاهی نیز نیاز بازار واحد تحقیقات را وادار به نوآوری می­ کند. در واقع هدف مدل سوم نشان دادن توالی عملیات در نوآوری و وجود پس خورد بین واحد تحقیق و توسعه و بازار بوده است. یعنی گاهی اوقات
و در برخی از صنایع، تقاضای بازار بر بخش تحقیق و توسعه فشار وارد می­ کند تا تحقیق علمی جدیدی انجام دهد و گاهی اوقات نوآوری نتیجه فعالیت­های مستقل تحقیق و توسعه بوده است (احمدی و نصیری واحد، ۱۳۸۶، ص۴)
شکل (۲-۱۷) مدل اتصالی
۲-۴-۹-۴) مدل یکپارچه و شبکه ای
اما مدل سوم هم جوابگوی بسیاری از نوآوری­ها در سطح شرکت­ها (یا حتی در سطح ملی) نبود، بنابراین مدل­های نسل چهارم و پنجم با فاصله زمانی کوتاهی از هم شکل گرفتند که در مدل­های جدید به پس خورد در بین مراحل توجه بیشتری مبذول شده است. در نسل چهارم به توسعه موازی هر مرحله در کنار یکپارچگی­های افقی توجه شده است، بر روی مشتری و نیاز مشتری تمرکز بیشتری وجود دارد و منابع تأمین کنندگان هم بخشی از منابع شرکت­ها در نظر گرفته شده است. در این مدل تأکید بر روی تحقیق و توسعه و ساخت و تولید است. در مدل نسل پنجم بیشتر هدف یکپارچه کردن استراتژی­ های توسعه در بین سازمان­های مختلف داخلی و خارجی شرکت­ها بوده است. به طوری که ذی نفعان یک کالا یا خدمت، دارای استراتژی­ های نزدیک به هم باشند. با بهره گرفتن از تکنیک­های سازمانی جدید مثل توسعه به طور موازی به جای توسعۀ متوالی به سمت سازمان­هایی با دیدگاه فرآیندی، می­توان به این دیدگاه جدید نوآوری دست یافت. تأکید این مدل بر روی انعطاف­پذیری شرکت در برابر تغییرات و سرعت در توسعه است و تمرکز بیشتر بر روی کیفیت است تا قیمت تمام شده.(احمدی و نصیری واحد، ۱۳۸۶، ص۵)

۲-۴-۹-۵) مدل زنجیره ارزش
شاید بهترین مدل غیر خطی که عناصر مختلف فرایند نوآوری را توضیح می­دهد، مدل روزنبرگ–کلاین ^[۱۴۰]باشد. این مدل فرایند نوآوری را در پنج مرحله خلاصه کرده است:(سایت وزارت صنایع و معادن، ۱۳۸۸)
شناخت پتانسیل و نیاز بازار کار.
ابداع کردن یا ایجاد طرح تحلیلی برای تولید محصول جدید.
طراحی با جزئیات، تست کردن طرح­ها.
طراحی مجدد و تولید.
توزیع و بازاریابی.
بنابراین عمده ترین فعالیت­های مؤثر بر فرایند نوآوری طبق این مدل عبارت اند از:
تحقیق توسعه
تجهیز و مهندسی صنایع
راه اندازی تولید و کارهای قبل از تولید
بازاریابی محصولات جدید
کسب تکنولوژی­های غیر فیزیکی و فیزیکی
طراحی
شکل (۲-۱۸) مدل زنجیره ارزش
۲-۴-۱۰) محرک­های نوآوری
فرایند نوآوری نیازمند محرک­هایی است که این محرک­ها در سه دسته کلی قابل بررسی است. این متغیرها عبارت اند از: (مقیمی، ۱۳۸۵، ص۱۳۴):
متغیرهای ساختاری
متغیرهای فرهنگی
متغیر های انسانی
متغیرهای نوآوری که باعث تحرک ابتکار در سازمان می­شوند در شکل (۲-۱۹) نشان داده شده است.
شکل (۲-۱۹)محرک های نوآوری (مقیمی،۱۳۸۵،ص۱۳۴)
۲-۴-۱۱) عوامل شکست در فرایند نوآوری
دلایل به نتیجه رسیدن نوآوری عبارت اند از (سلیمی،۱۳۸۷،ص۹۹):
فقدان فرهنگی که از نوآوری حمایت کند.
عدم احساس مالکیت و ازآن خود ندانستن سازمان توسط مدیران
فقدان یک فرایند گسترده و فراگیر جهت نوآوری
تخصیص ندادن منابع کافی برای این فرایند
عدم ارتباط بین پروژه­ ها، طرح­ها و استراتژی سازمان
عدم صرف زمان و انرژی کافی برای رفع ابهامات سازمانی
عدم ایجاد تنوع در فرآیندها و عقاید مختلف و متضاد
عدم توسعه ابزارها و معیارهای اندازه گیری پیشرفت
عدم وجود مربیان و مدیران توانا در تیم های نوآوری
فقدان یک سیستم ایده پرداز مدیریتی
شکل(۲-۲۰) عوامل مهم شکست نوآوری(سلیمی،۱۳۸۷،ص۹۹)
۲-۴-۱۲) عوامل تسهیل کننده فرایند تغییر و نوآوری
-یکی از مهمترین عوامل تسهیل کننده و تقویت توان نوآوری و خلاقیت در سازمان­ها، ساختار مناسب و تشکیلات متناسب با اهداف مورد نظر است، به طوری که از دیدگاه صاحبنظران مختلف، ساختار سازمانی مناسب پیش فرضی برای مؤفقیت و نوآوری و تغییر در سازمان است.(نژادایرانی، ۱۳۸۱، ص۷) در همین راستا «تامپسون» معتقد است سازمان سلسله مراتبیِ بوروکراسی در مدل وِبر، نوآوری یا تغییر را کُند می­ کند. فرضیه او به این گونه بیان می­ شود که هر چه سازمان کمتر بوروکراتیزه باشد و بیشتر با درگیری مواجه باشد نوآوری (تغییر) در آن بیشتر است. بر اساس این فرضیه وی پیشنهاد می­ کند که اگر سازمان­های سلسله مراتبی تمایل به تغییر و نوآوری داشته باشند بایستی از انعطاف ناپذیری خود بکاهند.(شیرازی، ۱۳۷۳، ص۲۹۷)
تافلر نیز درباره بوروکراسی­های اداری می نویسد «امروزه تغییرات بسیارسریع به تصمیم­هایی همان قدرسریع نیاز دارد اما منازعات قدرت، نظام­های اداری را به طریق رسوا کننده ­ای کند می­سازد. رقابت به نوآوری مداوم نیاز دارد در حالی که قدرت اداری خلاقیت را نابود می­سازد».(تافلر، ۱۳۷۰، ص۳۰۶) در همین راستا «دفت» نیز یکی از سه ویژگی مهم ساختار سازمان­های مؤفق را عدم تمرکز ساختاری به منظور تشویق افراد به خلاقیت می داند.(دفت، ۱۳۸۶، ص۹۶۱) همچنین، معتقد است کارکنانی که از تخصص­های ویژه برخوردارند و حرفه­ای هستند، نباید در گیرودار دیوانسالاری گرفتار و محدود گردند. (دفت، ۱۳۸۶، ص۱۹۴)
اهمیت عامل ساختار سازمانی تا به آن اندازه است که گفته شده در رشته بهبود سازمانی نیز، بیشتر سازمان­هایی مورد توجه قرار می­گیرند که ساختار آنها ارگانیک (پویا و انسانی) است و به اعضای سازمان اجازه مشارکت در فرآیندهای تصمیم گیری و نیز استقلال عمل داده می­ شود، به طوری که آنها می­توانند ابتکار عمل به خرج داده و نظرها و عقاید و راه­ حل­های جدیدی را ارائه کنند.(دفت، ۱۳۸۶، ص ۵۳۲) در مقابل ساختارهای مکانیکی نمی ­توانند در برابر تغییرات و تحولات، سلیقه­ها و نیازهای مختلف محیطی از خود انعطاف نشان دهند و خلاقیت و نوآوری در این نوع ساختارها ازجایگاه مناسبی برخوردار نیست و این نوع ساختارها در بلندمدت کارایی و اثربخشی خود را از دست می­ دهند.(محمدزاده، ۱۳۷۴، ص۷۴)
سی کی بارت نیز برقراری مقررات رسمی برای پاداش­ها به گونه ­ای که روند نوآوری­ها را تقویت کند، برگزاری دوره­ های آموزش رسمی به منظور تسهیل و اشاعه نوآوری­ها، استفاده مؤثر از سیستم­های اطلاعاتی مدیریت و به کارگیری و تقویت اهرم­های مدیریت را در ارتقای تغییرات و نوآوری­های سازمانی مؤثر می­داند.(آقایی فیشانی، ۱۳۷۷، ص۲۹۰) اما بطور کلی، با توجه به آنچه درباره موانع نوآوری و تغییر در سازمان­ها گفته شده است، به نظر می­رسد برای اینکه نوآوری و تغییر را تشویق، موانع آن را کاهش و فرایند تغییر را سهولت بخشیم، بایستی ساختار سازمانی را انعطاف پذیر، جو سازمانی را آزاد، نیاز اعضاء را ارضاء و رهبری را دموکراتیک کنیم. همچنین، بایستی مشوق­های مادی و معنوی، جلب مشارکت و همکاری اعضاء در تصمیم گیری­ها، انسجام گروهی و آزادی بیان را مورد توجه قرار دهیم.(شیرازی، ۱۳۷۳، ص۳۰۵)
۲-۴-۱۳) ویژگی های سازمان های نوآور
ساختارسازمانی خلاق: به نظر اعرابی ساختار سازمانی راه و شیوه­ای است که به وسیله آن فعالیت­های سازمانی، تقسیم سازماندهی و هماهنگ می­شوند. سازمان­ها ساختارهایی را به وجود می­آورند تا فعالیت­های عوامل انجام کار را هماهنگ کرده و اعمال اعضاء را کنترل کنند. همه سازمان­ها برای بقاء نیازمند اندیشه­ های نو و نظرات بدیع و تازه­اند. ساختار سازمانی و نیروی انسانی دوپایه اصلی یک سازمان راتشکیل می­ دهند و برای به وجود آمدن یک سازمان هر دو باید وجود داشته باشند. هر سازمانی می ­تواند با اصلاح ساختار خود و افزایش خلاقیت نیروی انسانی و سازمانی خود باعث بالارفتن عملکرد و بهره­وری شود و درجهت رسیدن به اهداف از پیش تعیین شده خویش گام بردارد. ساختار سازمان، وسیله­ای است که مدیریت می ­تواند با بهره گرفتن از آن به هدف­های خود دست یابد. از آنجا که استراتژی کلی سازمان تعیین کننده هدف­ها است، بنابراین، باید بین استراتژی و ساختار، رابطه­ای نزدیک وجود داشته باشد. برای افزایش خلاقیت و نوآوری، معقول این است که سازمان­ها استراتژی مبتنی بر نوآوری (تنوع) را اتخاذ کنند. استراتژی مبتنی بر نوآوری، به ابتکار عمل وخلاقیتی منحصر به فرد استوار است. این نوع استراتژی برای ایجاد بازار و عرضه کالای منحصر به فرد، از راه تنوع بخشیدن به محصول تبلیغات دامنه­دار روی منحصر به فرد بودن آن تکیه می­ کند.(آقاداوود و حاتمی و حکیمی نیاء، ۱۳۸۹، ص۱۴۱) بدیهی است همه شرکت­ها نباید درصدد نوآوری و عرضۀ محصول یا خدمت جدید باشند. اگر یک استراتژی برای یک شرکت بین المللی مناسب باشد، لزوماً برای یک شرکت کوچک که مجله منتشرمی­کند مناسب نخواهد بود هر سازمانی بسته به ساختار خود، خلاقیت را به نوعی نهادینه می­ کند.(ال دفت، ۱۳۸۶، ص۳۲۴)
فرهنگ سازمانی خلاق: فرهنگ سازمانی را می­توان مجموعه ­ای از باورها و ارزش­های همگانی و مشترک که بر اندیشه و رفتار اعضای یک سازمان، اثر می­گذارد و باعث اتحاد آنها می­ شود و تعریف کرد. فرهنگ سازمانی می ­تواند سرچشمه­ای برای حرکت و پویایی، خلاقیت و نوآوری و یا مانعی در راه پیشرفت آنها به شمار آید. از این رو، می­توان گفت که فرهنگ در یک سازمان، همانند شخصیت در یک انسان است. وقتی که سازمانی دارای فرهنگ قوی بالا، افراد را به سازمان و هدف­های آن به گونه ­ای متمایل می­ کند که آنها خود را جزئی از سازمان بدانند.( آقاداوود و حاتمی و حکیمی­نیاء، ۱۳۸۹، ص۱۴۳). در فرهنگ قوی تأکید اصلی بر روحیه کارآفرینی و تقویت زمینه ­های مناسب، برای پرورش خلاقیت و نوآوری است. سازمان­های خلاق از فرهنگ قوی و تشویق کننده، برخوردار هستند و از این رو، در رشد و توسعه خلاقیت پیشگام هستند.(رابینز، ۱۳۸۰، ص۴۰۱). در واقع، اگر خلاقیت و نوآوری مورد انتظار کارکنان و مدیران باشد، این انتظار بر فرهنگ سازمانی حکمفرما می­ شود که فضایی سرشار از تغییرات ایجاد شود. برای نیل به خلاقیت و نوآوری باید سازمان­ها با فرهنگ تیمی شکل گیرند، زیرا در این نوع سازمان­ها تأکید بر اختراع، اکتشاف­ها، نوآفرینی، ریسک­پذیری و آزادی عمل است نمونه بارز این گونه سازمان­ها، سازمان­های حسابداری، مشاوران حقوقی، بانک­ها، سازمان­های مشاوره­ای، سازمان­های تبلیغاتی، سازمان­های تولید نرم افزار و تحقیقات بیولوژیکی است.( آقاداوود و حاتمی و حکیمی­نیاء، ۱۳۸۹، ص۱۴۳)
محیط خلاق: اصولاً خلاقیت و نوآوری قادر به تبلور در محیط نامناسب و نامطلوب نخواهد بود. محیط نامطلوب برای ترغیب و پرورش خلاقیت، محیطی است که کارکنان را از ریسک کردن باز می­دارد. فشارهای کاری را به گونه های مختلف بر کارشناس وارد می­ کند. یکی از روش­های مهم متبلور کردن خلاقیت، به وجود آوردن فضای محرک، متعدد و به طور کلی خلاق است. به طور کلی، برای ایجاد محیط مناسب در سازمان برای خلاقیت و نوآوری باید محیط کاری آرام و صمیمی را فراهم کرد ، هدف­ها را به طور مشخص تعیین نمود، به نوآوری و خلاقیت امتیاز مناسب داد، از تعصب کاری حمایت کرد و افراد را برای تغییرآماده ساخت.(قائمی، ۱۳۸۰)
سیستم پاداش: بایستی به گونه ­ای باشد که افراد به واسطۀ عملکرد مناسب مورد تحسین و تقدیر قرار گیرند، بتوانند روی کارها و ایده­های مورد علاقه خود فعالیت کنند، بواسطه داشتن نقش بیشتر در پیشبرد فعالیت­های گروهی پاداش بیشتری دریافت کنند، بر اساس میزان عملکرد در سعی و تلاشی که می کنند پاداش دریافت کنند، بواسطه ارائه ایده­ ها و عملیاتی کردن آنها مورد تشویق و حمایت قرار گیرند و معیارها و ملاک های پرداخت، اعم از حقوق و دستمزد و پاداش و… در سازمان منصفانه و عادلانه باشد و پاداش متناسب با افراد و شرایط شغلی شان باشد. (رابینز، ۱۳۸۰، ص ۴۰۹)