- تحلیل و ارزیابی فعالیت ها و سیاست ها
- مقایسه و ارزیابی عقاید با روش ها و سبک های معمولی زندگی
- تفکر در مورد عقاید خود
- نتیجه گیری قابل قبول، پیش بینی کردن واقع بینانه و کاربرد نتایج
- تمایز میان واقعیت و خیال
تمایلات تفکر انتقادی
تفکر انتقادی در کنار مهارت ها، شامل گرایشات و تمایلات نیز هست. این گرایشات جنبه عاطفی تفکر انتقادی هستند. در ادامه هر یک از تمایلات را شرح می دهیم. نظریه پردازان این حوزه هفت تمایل عمده تفکر انتقادی را بیان کردند که عبارتند از: فراخی اندیشه^[۱۳۲]، کنجکاوی^[۱۳۳]، بلوغ قضاوت^[۱۳۴]، جستجو گری حقایق^[۱۳۵]، نظام مندی^[۱۳۶]، اعتماد به توانایی تفکر انتقادی خود^[۱۳۷]، تحلیل گری^[۱۳۸] (فاسیونه ،۱۹۹۰ )
فراخی اندیشه: به معنی آمادگی برای بیطرفانه شنیدن شواهد جدید و مایل بودن به تغییر عقیده ها در صورت ارائه دلایل کافی.

کنجکاوی: افراد با این نوع گرایش، تمایل دارند نسبت به طیف وسیعی از مسائل آگاهی داشته باشند، به یادگیری و آموزش اطلاعات مختلف علاقه نشان می دهند، هر چند که از آنها به صورت مستقیم در حل مسائل خود استفاده نمی کنند .
جستجو گری حقایق: این دسته از افراد در جستجوی اطلاعات و آگاهی های درست هستند، حتی اگر از عقاید قبلی آنها حمایت نکند. در شناسایی انواع مختلف عقاید و باورها انعطاف پذیر هستند و بر حقایق با هدف یادگیری آنها تکیه میکنند (فشیون، فشیون و جالینکر لو ،۲۰۰۷ ؛به نقل از بهبودی شبخانه ،۱۳۸۸ ).
تحلیل گری: افراد با تمایل به تحلیل گری به بررسی هوشیارانه مسائل می پردازند و از استدلال ها و راه حل ها با توجه به منابع موثق برای حل مسائل و موقعیت های چالش انگیز استفاده می کنند .
نظام مندی: افراد با تمایل به سازمان دهی و نظم دهی هنگام بررسی و جستجو های خویش یک راهبرد منظم را در پی می گیرند .و در انجام فعالیت ها و امور پیچیده منظم هستند .
اعتماد به توانایی های تفکر انتقادی خود: افراد در این سطح به توانایی های خود اطمینان دارند و تمایل به ارزیابی و بررسی استدلال های مختلف دارند. بر اساس حقایق و یافته های موثق و مستند به قضاوت می پردازند و دیگران برای تصمیم گیری به آنها مراجعه می کنند. از طرفی این دسته از افراد تمایلی به راهنمایی افراد مختلف هنگام تصمیم گیری دارند و به آنها مشاوره می دهند .
بلوغ قضاوت: مهم ترین گرایش تفکر انتقادی است. افراد با این نوع تمایل به قضاوت و ارزیابی با بهره گرفتن از معیار ها و ملاک ها توجه دارند و هم چنین آمادگی برای روبرو شدن با مشکلات را دارند واین افراد علت ایجاد مشکلات را ساختار غلط مسائل می دانند. در قضاوت های خود به بافت وموقعیت مسائل توجه می کنند و برای ارزیابی ذهن منصف دارند .
ویژگی های متفکران انتقادی
پل و الدر (۲۰۰۸ )، ویژگی های زیر را برای متفکران انتقادی بیان می کنند :
- اطلاعات را ارزیابی و استنباط می کند.
- تفکر انتقادی را به عنوان فرایند خود ارزیابی مادام العمر می داند.
- در پیدا کردن راه حل های جدید مشتاق است.
- مایل به آزمودن اعتقادات، راه حل ها، فرض ها و نظریات علی رغم حقایق است.
- سوالات مناسب می پرسد و آنها را به طور واضح و خلاصه تنظیم می کند.
- قضاوت را تا زمان جمع آوری و در نظر گرفتن کلیه حقایق به تعویق می اندازد .
انیس (۱۹۸۷ )، فاسیونه (۱۹۹۰)، هالپرن (۱۹۹۸ )،(۲۰۰۳ )، معتقدند که متفکر نقاد انعطاف پذیر، مصر، فراخ اندیشه است و مهارت های شناختی را در مواقع لازم و مناسب به کار می برد (لون^[۱۳۹]، فیشر ،وارد^[۱۴۰] ،۲۰۱۰ ).
فرایند ۵ مرحله ای تبدیل شدن به یک متفکر منتقد :
- نگرش یک متفکر منتقد را اتخاذ کنید. یعنی نگرش عاری از تعصب، همراه با تردید سالم و به جا، تواضع منطقی، آزاد اندیشی و انگیزش بالا .
- موانع تفکر انتقادی را شناسایی و از آنها دوری کنید.
- استدلال ها را تشخیص داده و آنها دسته بندی کنید.
- منبع اطلاعات را ارزشیابی کنید. منابع باید از نظر درست بودن، مناسب بودن ارزشیابی شود.
- استدلال ها را ارزشیابی کنید (کارول ،۲۰۰۳ و هاسکین^[۱۴۱] ،۲۰۰۶ ؛به نقل از دمیر و همکاران ،۲۰۱۱ ).
تفکر انتقادی در اسلام
اسلام دین تعقل و تفکر می باشد و پیروان خود را به اندیشیدن در امور و قضایا وامی دارد. در اسلام هر آنچه را عقل قبول می کند، دین نیز قبول می کند. عقل به عنوان یکی از منابع مهم احکام اسلامی به شما ر می آید. انسان از نظر داشتن عقل که خدا به او عطا کرده است و قدرت اندیشیدن، که او را بر نگرش و تحقیق در اشیا و حوادث توانا می کند و از جزئیات به کلیات می رساند و قدرت استنباط نتایج از مقدمات را به او میدهد، از حیوان متمایز می شود. همین قدرت تفکر است که انسان را شایسته مکلف شدن به انجام عبادت ها و تحمل مسئولیت انتخاب و اراده ودر نتیجه سزاوار احراز مقام جانشینی خدا روی زمین قرار داده است (نجاتی ،۱۹۸۴؛ ترجمه عرب ،۱۳۸۸ ).
آیات فراوانی در قران افراد را به تفکر و تعقل درباره آفرینش جهان وا می دارند از جمله در قران آمده است :
“اولم ینظرو فی ملکوت السموات و الارض^[۱۴۲] …”
آیا فکرو نظر در ملکوت و قوای آسمان ها نمی کنند …”
“قل انظرو ماذا فی السموات و الارض^[۱۴۳] …”
“ای رسول ما به امت بگو ،در آسمان ها و زمین به چشم عقل نظر کنید …”
قران کریم اهمیت تفکر در زندگی انسان را بیان کرده و ارزش فردی را که عقل و تفکرش را به خدمت می گیرد، بالا برده است.
“…قل هل یستوی الذین یعلمون و الذین لا یعلمون ^[۱۴۴]…”
…بگو ای رسول آیا آنان که اهل علم و دانشند با مردم جاهل یکسانند ؟ و مقام کسی را که از عقل و تفکر خویش استفاده نمی کند، پایین آورده، درجه اش را پایین تر از حیوان قرار داده است .
“ان شر الدواب عند الله الصم البکم الذین لایعقلون^[۱۴۵] ”
بدترین جانوران (و شقی ترین اشخاص )نزد خدا کسانی هستند که از شنیدن و گفتن (حرف حق )کر و لالند و اصلا"( در آیات خدا )تعقل نمی کنند “
اصرار قرآن کریم در دعوت مردم به تفکر را می توان از آیات زیادی که در آنها عبارت هایی همچون عبارت های ذیل دیده می شود، دریافت :
“افلا یعقلون “(آیا تعقل نمی کنند )،"افلا یتفکرون” (آیا اندیشه نمی کنند )،"لعلکم تعقلون “(شاید تعقل کنید )،"لقوم یتفکرون “(برای مردمی که می اندیشند ).
دین اسلام بیش ا هر چیز مردم را از تبعیت کور کورانه عقاید و افکار گذشتگان منع می کند و بیان می دارد تا درباره عقاید خود تحقیق واندیشه کنند. لذا می توان گفت که دین اسلام کار خود را با تفکر انتقادی شروع کرده است. درزمینه تفکر انتقادی در قران کریم آیات صریحی به این مطلب اشاره دارد :
“ادع الی سبیل ربک بالحکمه و الموعظه الحسنه و جادلهم بالتی هی احسن ^[۱۴۶]“
ای پیغمبر ،مردم را از طریق منطق و موعظه نیکو به راه خدا دعوت کن و به نیکوترین وجه با آنها بحث کن .
“فبشر عبادالذین یستمعون القول فیتبعون احسنه ^[۱۴۷]“
بشارت باد بندگانی که سخنان را می شوند و از بهترین آن پیروی می کنند.
در احادیث و روایات هم به تفکر توجه ویژه شده است و حتی تفکر عبادت شمرده می شود .پیامبر اسلام (ص)در زمینه تفکر کردن می فرمایند :
“تفکر ساعه خیر من عباده سبعین سنته “
یک ساعت فکر کردن از هفتاد سال عبادت با ارزش تر است .
“کان اکثر عباده ابی ذر التفکر “
اکثر عبادت ابی ذر فکر کردن بود .(شهید مطهری ،۱۳۸۷ ).
حضرت علی (ع) ذر نهج البلاغه بیان می کنند که :
“الفکر مراه الصافیه ^[۱۴۸]“
اندیشه آینه ای روشن است (که صواب و خطا را می نمایاند ^[۱۴۹]).
و یا اینکه در جای دیگر می فرمایند :
“ما استودع الله امرا عقلا الا استنفذه به یوماما^[۱۵۰] ”