د) تفسیر
یکی از اقسام اقتباس به معنای اعم کلمه، تفسیر است که در محتوا و شکل بیان دارای اصالت است ولی در حقوق فرانسه انتشار آن به اجازه پدید آورنده اثر اصلی از یک سو و پدید آورنده تفسیر از سوی دیگر نیاز دارد، مگر اینکه از آثاری باشد که جنبه عمومی پیدا کرده اند.
ه ) ترجمه
ترجمه ها آثاری هستند که صرفاً از حیث شکل بیان تازگی دارند، ولی از حیث محتوا همانند آثار اصلی و زبان اصلی هستند. قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان ۱۳۴۸ در هیچ یک از بندهای دوزاده- گانه خود مشخصاً از ترجمه به عنوا اثر قابل حمایت نام نبرده است؛ در مقابل بند ۵ ماده ۵ همان قانون از ترجمه به عنوان یکی از انواع حقوق مادی پدید آورنده که قابل انتقال به غیر بوده، یاد کرده است.از آنجا که قانون مورد اشاره به هیچ وجه برای حمایت از آثار ترجمه به خصوص حمایت کیفری آنها کافی نبوده، قانون ترجمه، تکثیر کتب، نشریات و آثار صوتی سال ۱۳۵۲ درصدد رفع این نقیصه برآمده است. ماده ۱ این قانون صراحتاً حق تکثیر یا تجدید چاپ، بهره برداری، نشر و پخش هر ترجمه ای را با مترجم یا وراث قانونی وی دانسته است. ماده ۲ همین قانون نیز مقرر می دارد: « تکثیر کتب و نشریات به همان زبان و شکلی که چاپ شده، به قصد فروش یا بهره برداری مادی از طریق چاپ افست یا عکسبرداری یا طرق مشابه، بدون اجازه صاحب حق ممنوع است.» البته از مفهوم مخالف این ماده چنین بر می آید که تکثیر کتب و نشریات به زبان و شکل دیگری غیر از زبان و شکلی که چاپ شده، مجاز خواهد بود. بدیهی است این ماده ترجمه و تکثیر آثاری را که در اصل به زبان دیگر نوشته شده، مجاز دانسته و حاکی از عدم حمایت بین المللی از آثار ادبی است. در مورد چرایی حمایت از مترجم و ارزش کار ترجمه، ساواتیه حقوق دان مشهور فرانسوی گفته است: « نبوغ هر زبانی، به اثر ترجمه شده چهره ویژه ای می دهد و مترجم یک کارگر ساده نیست، او خود، در ایجاد یک پدیده جدید سهیم بوده و شخصاً مسئول ترجمه است».[۱۲۳] در واقع مترجم با انتخاب یک کلمه و اصطلاح از بین کلمات و اصطلاحات مختلف، یک اثر فکری ایجاد می کند؛ ترجمه در محتوای اثر تغییری ایجاد نمی کند زیرا باید به اثر اصلی پایبند باشد.
ن ) جُنگ یا مجموعه آثار
برخلاف آثار ترجمه، جُنگها یا مجموعه های آثار از حیث محتوا اصالت دارند ولی از نظر شکل بیان همانند اثر یا آثار اصلی هستند. پدید آورنده نمی تواند شکل بیان اثر را تغییر دهد ولی از بین آثار مختلف دست به انتخاب می زند ( مثلاً منتخب اشعار نو) یا از بین آثار یک مؤلف انتخاب می کند ( مثل منتخب آثار شهریار).
هیچ یک از دو قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان ۱۳۴۸ یا قانون ترجمه و تکثیر نشریات و آثار صوتی سال ۱۳۵۲ از جُنگها یا مجموعه آثار به عنوان اثر ادبی حمایت نکرده اند. شاید بتوان در قالب حمایت از کتاب یا ترجمه آنها را مورد حمایت قرار داد ولی با توجه به عدم تصریح مقنن در خصوص این گونه آثار، حمایت از آنها به خصوص حمایت کیفری در محاکم، با مشکلات جدی همراه خواهد بود.
در حقوق فرانسه ماده ۳-۱۱۲ قانون مالکیت فکری، صراحتاً از منتخب های آثار، مجموعه آثار با داده های دیگر که در نتیجه انتخاب و با توجه به ابزارهای انتخاب، آفرینش های فکری محسوب می شوند، حمایت کرده است.[۱۲۴] ماده ۱-۴ قانون مالکیت فکری آلمان نیز مجموعه آثار داده ها یا سایر عناصر مستقلی را که از حیث انتخاب تنظیم عناصر، آفرینش فکری شخصی تلقی می شوند، مورد حمایت قرار داده است.[۱۲۵] در این زمینه اشاره به قسمت ۵ بند ۲ کنوانسیون برن ۱۸۸۶ و اصلاحات بعدی آن ضرورت دارد که مقرر می دارد: « مجموعه آثار ادبی و هنری مانند دایره المعارف و یا منتخب آثار که به دلیل مندرجات و محتویات،نوعی اثر به شمار می آیند، بدون لطمه زدن به حق تألیف و تصنیف متون اصلی، مورد حمایت قرار می گیرند.» قسمت ۶ این بند هم حمایت از این گونه آثار را برای تمامی کشورهای عضو الزامی دانسته است.[۱۲۶] آنچه در این مقررات به صراحت مورد توجه قرار گرفته این است که حقوق پدید آورندگان متون اصلی باید رعایت شود. به هر حال عدم حمایت قانون گذار ایرانی از مجموعه آثار یا جُنگها، جای تأسف داشته و از ایرادات مقررات ایران در زمینه حق مؤلف به شمار می آید.
بند سوم : آثار شفاهی
اثر خواه کتبی یا شفاهی، زاییده تراوشهای فکری پدید آورنده است و باید مورد حمایت مقنن قرار گیرد. در آثار شفاهی همانند آثار نوشته، اصالت نیز می تواند در محتوا یا شکل بیان وجود داشته باشد. این امر که یک خطیب یا سخنران یا یک وکیل دادگستری سخنان خود را در حضور همگان ایراد می کند نباید بدین معنا تلقی شود که پدید آورنده آنها حقوق خود راجع به اثر شفاهی را به دیگران منتقل کرده یا اجازه تکثیر آن را صادر کرده است. فقط آثاری که به رویدادهای اجتماعی روزانه مربوط می شوند و جنبه اطلاع رسانی عمومی دارند، می توانند بدون اجازه پدید آورنده انتشار یابند.[۱۲۷] در مقررات مرتبط با حق مؤلف ایران، کمترین اشاره ای به آثار شفاهی نشده و حتی از قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان سال ۱۳۴۸ یا قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی سال ۱۳۵۲ نیز، حمایت ضمنی و تلویحی از این آثار استنباط نمی شود. در حقوق فرانسه بند ۲ ماده ۲-۱۱۲ قانون مالکیت فکر، « کنفرانسها، خطابه ها، موعظه ها، دفاعیات وکلا و سایر آثار دارای خصوصیات مشابه»[۱۲۸] را مورد حمایت قرار داده است. نحوه نگارش این بند از ماده ۲-۱۱۲ قانون مورد اشاره ، نشان می دهد آنچه ذکر شده جنبه تمثیلی دارد و می تواند سایر اشکال آثار شفاهی را هم در بر گیرد. در حقوق آلمان نیز قسمت الف ماده ۱-۲ قانون مالکیت فکری، از آثار شفاهی تحت عنوان « آثار زبانی مثل سخنرانی ها» حمایت کرده است. در مقایسه به نظر می رسد حقوق فرانسه با صراحت بیشتری از این آثار حمایت کرده است. در حقوق انگلستان ماده ۱۰۳ قانون حق تکثیر و طراحی و اختراعات سال ۱۹۸۸، به جای شمارش آثار شفاهی و بیان برخی مصادیق آن، اثر ادبی را اعم از اینکه به صورت مکتوب، شفاهی یا کلامی باشد، مورد حمایت قرار داده است. بدیهی است تعیین مصادیق آثار شفاهی در هر مورد با دادگاه خواهد بود. کنوانسیون برن سال ۱۸۸۶ و اصلاحات بعدی آن، در قسمت ۱ بند ۲ خود، به جای حمایت مستقیم از آثار شفاهی، نوشته های مربوط به کنفرانسها، خطابه و سخنرانیها[۱۲۹] را مورد حمایت قرار داده است. در نقد این حکم باید گفت که کنوانسیون برن از یک سو آثار شفاهی را به کنفرانسها، خطابه ها و سخنرانی ها منحصر و محدود کرده و از سوی دیگر حمایت از این آثار شفاهی، به کتبی بودن آنها مشروط شده که به نظر منطقی نمی رسد.
گفتار دوم: عناوین آثار
عناوین آثار ادبی و هنری هم در چهارچوب حق مؤلف، مورد حمایت قرار می گیرند. ممکن است انواع مختلف آثار فکری نظیر آثار ادبی، موسیقایی، هنرهای تجسمی و حتی نرم افزارها هم دارای عنوان باشند. ماده ۱۷ قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان ۱۳۴۸ در این خصوص صراحت دارد: « نام و عنوان و نشان ویژه ای که معرف اثر است از حمایت این قانون برخوردار خواهد بود و هیچ کس نمی تواند آنها را برای اثر دیگری از همان نوع یا مانند آن، به ترتیبی که القای شبهه کند، به کار برد». حمایت از عناوین و نشان های آثار با توجه به ماده مورد اشاره به هیچ شرطی، از جمله اصالت، مشروط نشده است. از سوی دیگر از مفهوم مخالف ماده استنباط می شود که اگر نام، عنوان یا نشان در نوع دیگری از آثار به کار رود، منعی ندارد؛ به عنوان مثال اگر نام یا عنوان « مهتاب» برای یک اثر موسیقایی به کار رفته، استفاده از آن در یک اثر سینمایی یا برای یک مجله هنری بلامانع خواهد بود. بالاخره به کار بردن نام، عنوان یا نشان اثر در یک اثر از همان نوع یا مشابه آن، در صورتی ممنوع است که القای شبهه کند. قانون گذار ایرانی درباره نرم افزارها نیز مقررات مشابهی وضع کرده است. بر اساس ماده ۳ قانون حمایت از پدید آورندگان نرم افزارهای رایانه ای سال ۱۳۷۹: « نام، عنوان و نشان ویژه ای که معرف نرم افزار است، از حمایت این قانون برخوردار است و هیچ کس نمی تواند آنها را برای نرم افزار دیگری از همان نوع یا مانند آن، به ترتیبی که القای شبهه کند به کار برد… » . همان طور که ملاحظه می شود مقنن سال ۱۳۷۹ در واقع مقررات ماده ۱۷ حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان ۱۳۴۸ را در ماده ۳ یاد شده، تکرار کرده است. در خصوص عبارت « نرم افزار دیگری از همان نوع یا مانند آن» که در ماده به کار رفت منظور این است که به عنوان مثال عنوان یک نرم افزار کاربردی نباید برای یک نرم افزار کاربردی دیگر به کار رود، در حالی که اگر همین عنوان برای یک نرم افزار سیستم به کار رود، منعی نخواهد داشت.
حمایت از نام یا عنوان آثار در حقوق فرانسه اغلب با این شرط همراه است که اصالت داشته باشد.ماده ۴-۱۱۲ قانون مالکیت فکری فرانسه در این زمینه مقرر می دارد: « عنوان یک اثر فکری در صورتی که اصیل باشد همانند خود اثر مورد حمایت قرار می گیرد. هیچ کس نمی تواند حتی زمانی که یک اثر دیگر مورد حمایت موضوع مواد ۱-۱۲۳ تا ۳-۱۲۳ این قانون نیست، عنوان آن را برای اختصاصی کردن اثری از همان نوع، به طوری که باعث ایجاد اشتباه شود، مورد استفاده قرار دهد».[۱۳۰] همان طور که ملاحظه می شود شباهت فراوانی بین مقررات حقوق ایران و حقوق فرانسه در حمایت از عناوین آثار ادبی و هنری وجود دارد. علی- رغم این تشابه، دو تفاوت بین آنها به چشم می خورد. تفاوت اول این است که در قوانین ایران علاوه بر نام و عنوان ( که هر دو تحت « عنوان»قابل ذکر است) عبارت نشانه ( علامت) هم به کار رفته است، در حالی که در مقررات فرانسوی چنین عبارتی دیده نمی شود. دلیل عمده فقدان چنین عبارتی در حقوق فرانسه این است که آثار ادبی و هنری کمتر با علامت یا نشان مشخص می شوند و بیشتر با عناوین است که یک اثر از اثر دیگر تشخیص داده می شود.
به علاوه در خصوص نرم افزارها، قید عبارت « نشان» در ماده ۳ قانون حمایت از پدید آورندگان نرم افزارهای رایانه ای سال ۱۳۷۹، به این صورت قابل توجیه است که بر اساس ماده ۲ همان قانون، امکان اینکه نرم افزار اختراع شناخته شود وجود دارد و اختراعات اغلب با علامت و نشانه از همدیگر تمیز داده می شوند. تفاوت دیگر بین مقررات حقوق ایران وحقوق فرانسه این است که در ماده ۴-۱۱۲ قانون مالکیت فکری فرانسه، اصالت عنوان، شرط اصلی حمایت از آن تلقی شده است، در حالی که در ماده ۱۷ قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان سال ۱۳۴۸ و قانون حمایت از پدید آورندگان نرم افزارهای رایانه ای سال ۱۳۷۹، چنین قیدی دیده نمی شود.
گفتار سوم : آثار هنری
بند اول : آثار موسیقایی
بند ۴ ماده ۱ قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان سال ۱۳۸۴، اثر موسیقایی را که به هر ترتیب و روش، نوشته، ضبط یا نشر شده باشد مورد حمایت قرار داده و در بند ۲ همان ماده نیز ترانه، سرود و تصنیف را که به هر ترتیب و روش نوشته، ضبط یا نشر شده باشد از اثرهای مورد حمایت آن قانون تلقی کرده است. بنابراین تشخیص اثر موسیقایی از یک سو و آثاری که با کمک موسیقی ایجاد می شوند از سوی دیگر ، ضروری به نظر می رسد.
۱-۱ : عناصر مورد حمایت در آثار موسیقایی
در هر اثر موسیقایی سه عنصر ملودی، هارمونی و ریتم وجود دارد و حمایت قانونی باید با توجه به یکی از این سه عنصر صورت پذیرد.
الف ) ملودی[۱۳۱]
به طور کلی ملودی، تکرار صداهای موسیقی را گویند که در پی هم، بیشتر در یک بخش اجرا یا شنیده می- شود.[۱۳۲] به عبارت دیگر ملودی زمینه ای است که بر اساس آن اثر موسیقایی ساخته می شود.
ب ) هارمونی[۱۳۳]
منظور از هارمونی صداهایی است که دسته دسته و به طور هم زمان و یک جا به صدا در می آیند. در واقع، در حالی که ملودی را می توان خط افقی نامید، هارمونی عاملی عمودی ( قطر یا حجم) است که هر دو سازنده بافت و زمینه موسیقی هستند.[۱۳۴] آکوردها به طور مستقل قابل حمایت نیستند، زیرا تعداد آنها مثل نتها محدود است و در اختیار تمامی آهنگسازان قرار دارند و از دیرزمان مورد استفاده قرار می گیرند؛ ولی آنچه مورد حمایت قرار دارد پیوند هارمونی با یک ملودی است که تعداد آنها می تواند بی شمار باشد. شخصیت آهنگساز در انجام این پیوندها آشکار می شود.[۱۳۵]
ج ) ریتم[۱۳۶]
در یک تعریف کلی، ریتم، احساس حرکت در موسیقی است که تأکیدی قابل ملاحظه بر نظم، نظمی تکراری و دورانی دارد و نیز، اختلاف قوت و ضعف ضربها از آن درک می شود. ریتم و تغییرات زیروبم، دو عامل تجزیه پذیر در ملودی هستند که اولی به منحنی حرکت در زمان و دومی حرکت فاصله ( بین نتهای زیرو بم) مربوط است. ریتم به تنهایی قابل حمایت نیست بلکه آفرینش فکری در پیوند ریتم با ملودی جلوه گر می شود. پیوند ملودی و ریتم امکانات بی شماری را به خصوص در ترکیب با هارمونیهای مختلف ایجاد می کند. به عبارت دیگر ملودی جدیدی که با هارمونی و ریتم همراه شود کاملاً اصیل خواهد بود. همچنین پدید آورنده ای که با اقتباس از یک ملودی، به آن هارمونی یا ریتم جدید اضافه می کند، اثری پدید می- آورد که به آن اثر موسیقایی دست دوم گفته می شود، در نتیجه تفکیک اثر دست اول و دست دوم موسیقایی مفید خواهد بود.
۱-۲ : تفکیک آثار موسیقایی اولیه و ثانویه
بر اساس قسمت سوم از بند ۲ کنوانسیون برن، تنظیمات موسیقی هم مثل آثار اصلی مورد حمایت قرار می- گیرند بدون اینکه چنین حمایتی به حق تألیف و تصنیف آثار اصلی خدشه ای وارد کند.[۱۳۷] با این حال به لحاظ فنی، می توان تنظیم موسیقی و واریاسیون را از هم تفکیک کرد، زیرا این دو شکل متفرع از اثر اصلی، هر کدام مسائل مختلفی را مطرح می کنند. به علاوه آثار موسیقایی عاریت گرفته از فرهنگ مردمی ( فولکلور)، جای بررسی و مطالعه دارد.
الف ) تنظیمهای موسیقایی
در عرصه موسیقی، تنظیمات از طریق انطباق یک اثر نوشته برای یک وسیله موسیقی ( ساز) یا اجرای سمفونی توسط یک یا چند ساز و نیز سازبندی[۱۳۸] یک اثر نوشته برای یک یا چند ساز صورت می گیرد.[۱۳۹] آنچه پدید می آید یک اثر اصیل است، زیرا همه سازها و ابزارهای موسیقی از قواعد واحدی پیروی نمی کنند. با این حال اثر ایجاد شده یک اثر ثانویه است، زیرا عناصر مورد حمایت اثر اصلی بدون تغییر می ماند. با پیدایش فناوری های جدید از جمله استفاده از رایانه، اشکال جدیدی از تنظیمهای موسیقی ایجاد شده که گاه تشخیص عناصر به عاریت گرفته شده از آثار اصلی را مشکل می سازد. به هر حال، باید بین تنظیم موسیقایی و آوانویسی ( تبدیل کلید موسیقی به کلید دیگر یا یک تُن به تُن دیگر) تفکیک قائل شد زیرا آوانویسی یک اقدام صرفاً فنی است، به طوری که هیچ گونه خلاقیت و ابتکاری در آن وجود ندارد.
ب ) واریاسیون
منظور از واریاسیون این است که یک آهنگساز عناصر ملودیک را به اثر اصلی می افزاید و گاه هارمونی و ریتم را تغییر می دهد. در مقایسه با تنظیم های موسیقایی، واریاسیون استقلال بیشتری نسبت به اثر اصلی دارد. در نتیجه رابطه بین اثر و شخصیت پدید آورنده قوی تر است. با این حال اثر خلق شده یک اثر ثانویه محسوب می شود زیرا در واریاسیون جدید، تم[۱۴۰] اصلی قابل شناسایی بوده و گاه فقط کافی است قطعاتی[۱۴۱] کوتاه از اثر اصلی به عاریت گرفته شده باشد. در حقوق فرانسه، بر اساس رویه قضایی آن کشور آهنگسازی که شش نت از یک آواز را اقتباس کرده و اثری را از طریق واریاسیون، با بهره برداری از این قطعه کوتاه، خلق کرده، از آنجا که ردپای اثر اصلی در آن قابل تشخیص بوده، پدید آورنده یک اثر قانونی محسوب شده است. بدیهی است که گاه دشواری شناسایی عناصر اثر اصلی در اثر ثانویه می تواند موجب سوء استفاده برای شبیه سازی شود . در مواردی که شباهت بین یک اثر اصلی و اثر ثانویه وجود داشته باشد، سوء نیت مفروض خواهد بود ولی پدید آورنده اثر ثانویه می توان با ارائه دلایل مخالف، حسن نیت خود را اثبات کند.[۱۴۲]
۱-۳ : اثر موسیقایی عاریت گرفته شده از فرهنگ عامه ( فولکلور)
اینکه یک اثر موسیقایی از موسیقی فولکلور عناصری را اقتباس کرده باشد، مانع از آن نیست که چنین اثری اصیل شناخته شود. بدین منظور کافی است پدید آورنده ابتکار و ابداع به کار رفته در اثر را اثبات کند؛ مسلماً در غیر این صورت، اثر شبیه سازی تلقی خواهد شد. رویه قضایی فرانسه در این خصوص تأکید کرده که هر پدیده آورنده ای در الهام گرفتن از فرهنگ مردمی ( فولکلور) بدون اینکه اثر خلق شده توسط او اصالت خود را از دست بدهد، آزاد است به شرط اینکه پدید آورنده ذوق، طبع و سبک ویژه خود را در آن به کار گرفته و به آن محتوایی جدید بدهد.[۱۴۳]
بند دوم : سایر آثار هنری
علاوه بر آثار موسیقایی که به دلیل ویژگی های منحصربه فرد به طور جداگانه مورد بررسی قرار گرفت، ماده ۲ قانون حمایت مؤلفان ، مصنفان و هنرمندان سال ۱۳۴۸ از سایر آثار هنری نظیر آثار سمعی و بصری، نقاشی ، تصویر، طرح، نقش ، نقشه جغرافیایی ، نوشته ها، خطهای تزئینی، اثر تجسمی، مجسمه سازی، اثر معماری، عکاسی، هنرهای دستی یا صنعتی، نقشه قالی و گلیم، آثار مرتبط با فرهنگ عامه و همچنین هر گونه اثری که از ترکیب چند اثر از اثرهای نامبرده به وجود آمده باشد، به شرط ابتکاری بودن آنها، حمایت کرده است. صرف نظر از ایراداتی که به نحوه تدوین این ماده وارد است، مفهوم آثار نامبرده شده نیاز به توضیح خاصی ندارد.
گفتار چهارم : آثار رایانه ای
بند اول : نرم افزارها[۱۴۴]
در زمینه نرم افزارها یا برنامه های رایانه ای، هم مفهوم و هم چگونگی حمایت از آن نیازمند توضیح است.
